To pierwsza tego rodzaju prezentacja sztuki Wicekrólestwa Peru. Określenie „Wicekrólestwo Peru”, które nazywa byłą kolonię hiszpańską od czasów błyskawicznego podboju imperium Inków, dla dzisiejszego czytelnika może być mylące. Formalnie Wicekrólestwo obejmowało wówczas nie tylko Peru, ale olbrzymie obszary Ameryki Południowej z wyjątkiem Brazylii, skolonizowanej przez Portugalię. Wicekrólowie, podlegli władcom Hiszpanii, urzędowali w Limie, dzisiaj stolicy Peru. Całość została podzielona na audiencje, a stolicą jednej z nich było Buenos Aires. Wraz z dominikanami i franciszkanami, a później jezuitami, na podbite tereny wkroczyło chrześcijaństwo. Zakonnicy przynieśli oświatę, zakładali szkoły i, co nie podobało się hiszpańskim konkwistadorom, pomagali wyzyskiwanej miejscowej ludności. Często wyzysk ten niewiele różnił się od niewolnictwa. Stosunek zdobywców do rdzennych mieszkańców spotkał się zresztą z ostrą reakcją królów Hiszpanii.

Egzotyczna, ale europejska

Na wystawie „Sztuka Wicekrólestwa Peru”, zorganizowanej w Muzeum Narodowym w Warszawie z okazji 95. rocznicy nawiązania stosunków dyplomatycznych między Polską a Peru, można obejrzeć niesamowitą kolekcję zabytków z czasów Wicekrólestwa i początków Republiki Peru. Przedstawione w salach muzeum eksponaty powstały na przestrzeni ponad 300 lat. Pochodzą z kolekcji rodziny Barbosa-Stern, będącej jedną z najbardziej systematycznych prób stworzenia nowej narracji historycznej na temat sztuki peruwiańskiej okresu kolonialnego. Zbiory na stałe eksponowane są w muzeum w Limie. Na wystawie znalazły się obrazy Matki Boskiej, wizerunki świętych, sceny religijne, a także malarstwo świeckie i przedmioty codziennego użytku przybliżające oryginalną kulturę Wicekrólestwa Peru. Po obejrzeniu wystawy nie mamy wątpliwości, że była to kultura odmienna i egzotyczna, a jednocześnie bliska europejskiej.

Prowadzona przez Kościół i wspierana przez królów Hiszpanii ewangelizacja na tak ogromnych terenach, zamieszkanych przez prawie 3 mln ludzi, napotykała wiele przeszkód. Trudno było zmienić, szczególnie wśród dorosłych, zakorzenione głęboko w lokalnych tradycjach obyczaje i rytuały plemienne, niekiedy bardzo okrutne. Inną trudność stanowiła wielość używanych przez Indian języków, brakowało też duchownych. Misjonarze korzystali z pomocy miejscowych mieszkańców, którzy znali hiszpański.

Niesłychanie ważną rolę w chrystianizacji odgrywała sztuka religijna, która w przystępny sposób objaśniała dogmaty i treści nowej wiary. Wraz z konkwistą do Ameryki Południowej szybko docierały wpływy sztuki Starego Kontynentu. Lokalni twórcy czerpali z tych wzorów, wzbogacając je żywą, indiańską tradycją, zakorzenioną w wyobraźni mieszkańców Wicekrólestwa. Z kolei obraz Nowego Świata w Europie kształtowały publikacje kartograficzne i książkowe.

Kadzielnica z pancernikiem

Było to przenikanie w obu kierunkach. Martin de Vos, znakomity malarz holenderski, około 1539 r. w ramach swojego cyklu „Cztery kontynenty” stworzył alegoryczne przedstawienie Ameryki, której symbolem stał się pancernik. Zyskało ono ogromną popularność dzięki rycinom Adriana Collaerta. Alegoria z Antwerpii dotarła także do Andów Południowych, a w XIX w. zainspirowała nieznanych twórców niezwykłej kadzielnicy. W 1821 r. Peru stało się niezależną republiką, a kadzielnica wyraża już wartości republikańskie. Na grzbiecie pancernika widzimy figurę andyjskiego mężczyzny, który w triumfalnej pozie wyraża przywiązanie do wartości republikańskich. Kadzielnicę można rozłożyć na dwie części, odsłaniając palenisko oraz zaopatrzony w łyżeczkę pojemnik służący do przechowywania kadzideł.

Doskonały przykład wyrażenia dogmatów religijnych stanowi wyobrażenie Trójcy Świętej przedstawionej jako trzy identyczne postacie. Z kolei niemal rodzajowe ujęcie tzw. Podwójnej Trójcy Świętej czy warsztatu św. Józefa przybliżało bohaterów Biblii codziennemu życiu mieszkańców.

W sztuce Nowego Świata podejmowano tematy związane z życiem Chrystusa i świętych. Powstawały także dzieła o charakterze dewocyjnym, ważne dla umacniania indywidualnej pobożności. Największą popularność zyskały obrazy Matki Boskiej Różańcowej, Niepokalanie Poczętej, a także sceny koronacji Maryi przedstawiające Jej figury z Pomaty w Cocharcas otaczane czcią.

Malarstwo ze szkoły Cuzco

Na wystawie znajdziemy także artefakty podkreślające władzę religijną w sztuce Wicekrólestwa Peru. Spośród wystawionych tam przedmiotów uwagę przyciąga srebrna barokowa monstrancja z nodusem w kształcie anioła przypominającego rdzennych mieszkańców kontynentu. Są tu też dwa obrazy, w których monstrancja pojawia się jako symbol Eucharystii i zwycięstwa wiary katolickiej nad niewiernymi.

Z biegiem czasu wzorce europejskie zaczęły ustępować sztuce, która bardziej odpowiadała wrażliwości rdzennych mieszkańców Wicekrólestwa. Zaczęły dominować rodzajowe obrazy scen z życia Chrystusa, Maryi i świętych. Przykładem są wizerunki „Małej Maryi jako prządki” oraz „Święta Rodzina i weselący się wieśniacy”. Jednak kwintesencją sztuki Wicekrólestwa było malarstwo szkoły Cuzco, gdzie mieścił się wcześniej ośrodek sztuki przedkolonialnej. Tam właśnie uczono miejscowych artystów tajników sztuki malarskiej i chrześcijańskiej ikonografii. Największy rozkwit szkoły przypadł na przełom wieków XVII i XVIII, a jej najwybitniejszym przedstawicielem był Diego Quispe Tito. Dekoracyjność tego malarstwa wywodzi się z inkaskiej sztuki zdobniczej. Malarze tej szkoły nie znali zasad perspektywy i anatomii, ale zamiłowanie do ozdób i bogatej ornamentyki przesłaniało ich niedostatki warsztatowe. W końcu XVIII w. poziom malarstwa w Wicekrólestwie nie odbiega już od późnobarokowego malarstwa europejskiego. Religijne tematy nabierają coraz bardziej ludycznego charakteru.

Wśród wystawionych tu dzieł znalazło się kilka obrazów powstałych już w okresie republiki. Dominują tu tematy świeckie, które w satyrycznym niemal ujęciu przedstawiają laicki charakter nowego państwa i panujące w nim społeczne podziały. •

Sztuka Wicekrólestwa Peru, Muzeum Narodowe w Warszawie, wystawa czynna do 20 maja.