Tomasz Gołąb/GN Madonnę ze zbiorów Muzeum w Pelplinie można oglądać w Warszawie do końca lutego Piętnastowieczna rzeźba Mat­ki Boskiej z Dzieciątkiem po­chodzi z kościoła św. Katarzyny w Klonówce. To absolutny unikat, znany tylko sztuce łacińskiej Eu­ropy późnego średniowiecza: na całym świecie zachowało się ich mniej niż 50. W Polsce – tyl­ko trzy: w Sejnach, Lubiszewie i muzeum diecezjalnym w Pel­plinie, z którego Muzeum Naro­dowe wypożyczyło do końca lu­tego bezcenny eksponat. Każda przedstawia Madonnę z Jezusem na prawym kolanie, w lewej ręce trzymającą jabłko, symbol Pasji. Przecięte do wysokości ramion figury po otwarciu (skrzydła tworzą rozchylone poły płaszcza) ukazują Tron Łaski, czyli Boga Ojca otoczonego wymalowanymi na maryjnym płaszczu ludźmi.

45-centymetrowy unikat

Takie przedstawienie miało być odbiciem mistycznych nur­tów biorących początek od nauk Bernarda z Clairvaux, znajdują­cych apogeum w XIV i XV wieku. Pojawiało się w wizjach bł. Doro­ty z Mątowów Wielkich, żyjącej w latach 1357–1394. O przecho­wanie tych wizji dla potom­nych zadbał jej spowiednik Jan z Kwidzyna.

Jakie funkcje spełniały tzw. Madonny szafkowe? Podejrzewa się, że mogły służyć jako ołtarze polowe, niektóre także jako relikwiarze. Zwłaszcza że zachowane na terenie Polski rzeźby powsta­wały w kręgu fundacji zakonu krzyżackiego w jego państwie w Prusach.

Postać rycerza krzyżackie­go widoczna jest na pierwszym planie, na połach płaszcza, które tworzą otwarte drzwiczki. Mary­ja jako Matka Miłosierdzia (Mater Misericordiae) rozpościera ochronny płaszcz nad wiernymi uciekającymi się pod jej opiekę. Są wśród nich także świeccy, m.in. monarcha i trzy królowe oraz duchowni: biskup i kardynał. W ich obliczach rozpoznano króla Czech Wacława IV w towarzystwie wielkiego mistrza lub innego wysokiego rangą dostojnika krzyżac­kiego, oraz matkę, żonę i siostrę czeskiego monarchy.

Przetrwała sobór

Kompozycja ta nie zachowa­ła się w całości, bo podobnie jak u większości Madonn szafkowych zaginął krucyfiks, który Bóg Ojciec trzymał przed sobą. Scena obrazująca ofiarę Ojca złożoną z Syna w kontekście osoby Matki Boskiej staje się symbolem przyję­cia przez Boga ciała z Maryi. Prze­kaz ten prowadzi do wizualizacji idei przyrównującej Bogurodzicę do świątyni Boga, naczynia wy­branego – Tabernaculum Dei.

  Tomasz Gołąb/GN Madonnę ze zbiorów Muzeum w Pelplinie można oglądać w Warszawie do końca lutego Już w średniowieczu teo­logowie  krytykowali  takie przedstawienie ikonograficzne, uznając je za niezgodne z nauką Kościoła. Sugerowało bowiem, że cała Trójca Święta przyjęła ciało z Marii. Dlatego po Soborze Trydenckim figury te wycofano z kultu – niszczono lub usuwano z wnętrza symbole Trójcy Świętej. Stąd unikatowość przedstawie­nia prezentowanego w Muzeum Narodowym.

Średniowiecze w Narodowym

Zbiory Galerii Średniowiecz­nej w Muzeum Narodowym w Warszawie należą do naj­większych na świecie. Kolekcja sztuki średniowiecznej pochodzi ze wszystkich regionów związa­nych historycznie z Polską w epo­ce średniowiecza, a także z innych ważnych centrów artystycznych Europy. Galerię otwierają zabyt­ki złotnictwa wczesnośrednio­wiecznego, kilka kamiennych rzeźb romańskich z motywami ornamentu roślinnego i scenami figuralnymi, a także jedna z naj­starszych zachowanych w Polsce rzeźb drewnianych: pochodząca z II poł. XII w. Madonna z klasztoru cysterek w Ołoboku, przed­stawiająca Maryję jako Stolicę Mądrości.

W muzealnej galerii średnio­wiecza figura Maryi sąsiaduje z wyjątkowej wartości malowa­nym ołtarzem skrzydłowym, pochodzącym z zamku krzyżac­kiego w Grudziądzu. To najstar­szy zachowany przykład nastawy ołtarzowej, złożony z dwóch par ruchomych skrzydeł, malowa­nych obustronnie. Łącznie zawiera 18 scen ukazujących się w trzech odsłonach. Gdy ołtarz jest zamknięty, widoczne są cztery sce­ny Sądu Ostatecznego: Chrystus Sędzia, Zmartwychwstanie Ciał oraz Matka Boża Orędowniczka. Otwarcie pary zewnętrznych skrzydeł ukazuje cykl ośmiu scen pasyjnych, rozpoczynających się od modlitwy w Ogrójcu. Całkowite otwarcie ołtarza odsłania ikonografię maryjną, poświęconą patronce zakonu krzyżackiego.