Tragiczna lekkość bytu

Z pisarstwa Kundery płynie, ukryta za zasłoną humoru, przestroga, że życie bez odpowiedzialności staje się nie do zniesienia.

Milan Kundera wymieniany był wśród kandydatów do Literackiej Nagrody Nobla.
Gallimard/Profimedia/Shutterstock/east news

W wieku 94 lat zmarł w Paryżu wybitny czeski pisarz Milan Kundera, znany w Polsce m.in. z takich powieści jak „Nieznośna lekkość bytu” czy „Życie jest gdzie indziej”. Ceniony za specyficzne poczucie humoru, łączące tragizm z komizmem, wymieniany był często wśród kandydatów do Literackiej Nagrody Nobla. Paradoksalnie jednak długo nie był czytany we własnej ojczyźnie. Na wydanie „Nieznośnej lekkości bytu” czekał tam aż 24 lata. W tym czasie książka ukazała się we Francji, Kanadzie, drukowano ją także w Polsce w drugim obiegu, w przekładzie Agnieszki Holland. Na jej motywach powstał też film amerykańskiego reżysera Philipa Kaufmana, mocno zresztą skrytykowany przez pisarza. Tylko w Czechach Milan Kundera ciągle pozostawał na czarnej liście. Dodajmy, że sam odwzajemniał niechęć – długo odcinał się od czeskiej kultury, a od 1990 r. pisał swoje książki po francusku. Powtórnie czeskie obywatelstwo przyjął dopiero trzy i pół roku temu – jako 90-latek.

Problem Kundery z czeską tożsamością zaczął się od tego, że pół wieku wcześniej pisarz postanowił rozliczyć się nie tylko z czechosłowackim stalinizmem, ale też własnymi „błędami i wypaczeniami”. Od 1948 r. należał do Czechosłowackiej Partii Komunistycznej. Potem było jak na huśtawce – usunięty za „działalność antypartyjną”, ponownie przyjęty i znów usunięty – miotał się w próbach określenia własnego stanowiska wobec zniewalającego systemu. Przełomem wydaje się jego zaangażowanie w Praską Wiosnę i krytyka sowieckiej interwencji z 1968 r. To właśnie te wydarzenia spowodowały wpisanie dzieł pisarza na czarną listę i wpłynęły na jego późniejszą emigrację do Francji. Konsekwencje zdarzeń z 1968 r. stały się też punktem wyjścia „Nieznośnej lekkości bytu”. Gorzka to diagnoza – nie tylko samego reżimu, ale także egzystencji człowieka szukającego przyjemności i bezproblemowego życia. Tragiczna – gdyż bohaterowie Kundery zwykle nie są zdolni do podjęcia wewnętrznej przemiany. Być może najważniejszym przesłaniem, które da się wyczytać z dzieła pisarza, pozostaje przestroga, że życie bez odpowiedzialności staje się ostatecznie nie do zniesienia, a upragniona lekkość bytu zbyt często okazuje się ciężarem.

Szymon Babuchowski