Celtyckie plecionki
Germańskie i celtyckie ludy, które opanowały zachodnią Europę po upadku Rzymu, wyznawały chrześcijaństwo. Przeważnie brakowało im początkowo umiejętności nawet by naśladować osiągnięcia sztuki rzymskiej, wkrótce jednak wypracowały oryginalne formy twórczości. W Irlandii, gdzie kwitło niezwykle intensywne życie klasztorne, powstał silny ośrodek naukowy. Wielką wagę przywiązywano do przepisywania i ilustrowania świętych ksiąg. Ilustracje, tzw. iluminacje, charakteryzują się ciekawym, celtyckim zdobnictwem. Wirujące rozety, palmety, spirale i plecionki towarzyszą nielicznym przedstawieniom figuralnym, np. Ewangelistów. Prawdziwymi arcydziełami można nazwać zwłaszcza Book of Durrow z 690 r., czy Book of Kells z ok. 760.

W tym czasie na terenie opanowanej przez germańskich Wizygotów Hiszpanii i południowej Francji powstawały interesujące niewielkie budowle kościelne. Czasem pojawia się w nich oryginalny łuk w kształcie podkowy – wpływarchitektury arabskiej.

Renesans karoliński
Kaplica pałacowa Karola Wielkiego w Akwizgranie (Niemcy), 796-804Państwo Karola Wielkiego było próbą odnowienia Cesarstwa Rzymskiego. Obejmowało tereny od Pirenejów po Łabę. Ożywienie kultury, jakie nastąpiło w tym państwie, nazywamy renesansem karolińskim. Po raz pierwszy od upadku Imperium podjęto wówczas w Europie próbę tworzenia wielkich, monumentalnych budowli. Wzorowano się na twórczości późnoantycznej, a także bizantyńskiej. Wzniesioną w latach 796-804 kaplicę pałacową w stolicy państwa Karola Wielkiego, Akwizgranie (dziś Aachen w Niemczech) wzorowano na kaplicach bizantyńskich, a zwłaszcza na kościele San Vitale w Rawennie. Była to budowla ośmioboczna, nakryta kopułą. Harmonią i proporcjami nie dorównuje budowlom późnoantycznym.

Nie zachowała się niestety żadna z wielkich bazylik wznoszonych w tym czasie. Wiadomo jednak, że plan tych kościołów w kształcie łacińskiego krzyża, akcentowanie w bryle budowli przecięcia naw podłużnych z poprzeczną, czyli transeptu znajdzie rozwinięcie w późniejszych stuleciach, w sztuce romańskiej. Można więc powiedzieć, że twórczość karolińska stworzyła przygotowanie i podstawy do rozwoju europejskiej wybitnej sztuki średniowiecznej.

Jeszcze większe osiągnięcia renesans karoliński miał w dziedzinie zapoczątkowanej przez irlandzkich mnichów – w malarstwie miniaturowym. W Ewangeliarzu Ebbona przedstawienia Ewangelistów cechuje pełna niepokoju i egzaltacji ekspresja rysów twarzy i całych postaci. Podobne tendencje znajdziemy w tzw. Psałterzu Utrechckim. Dzieła te, zaliczane do tzw. szkoły z Reims, powstawały równolegle z innymi, mniej ekspresyjnymi, lecz również interesującymi, związanymi z tzw. szkołą z Tours. Renesans ottoński
Po upadku monarchii Karola Wielkiego znów doszło w znacznej cześci Europy do regresu kultury. Nie wszędzie jednak. Coraz więcej kościołów budowano w południowej Italii, Lombardii, na wybrzeżu dalmatyńskim, w dolinach Renu i Rodanu, w Burgundii, Dolnej Langwedocji, Katalonii i Asturii. W ostatnim stuleciu pierwszego tysiąclecia w architekturze tych kościołów pojawiły się nowe tendencje, które naukowcy zwą preromanizmem. W tym samym czasie w Niemczech kontynuowano tradycje twórczości karolińskiej. Okres ten nazywamy renesansem ottońskim.

Kościoły preromańskie były niewielkimi budowlami z apsydą. Z zewnątrz zaczęto stosować zdobnictwo – podział ścian lizenami (płaskorzeźbionymi pasami) czy arkadowe fryzy. W Katalonii i Asturii (północna Hiszpania) pojawiają się sklepienia.



Dla renesansu ottońskiego reprezentatywna jest bazylika św. Michała w Hildesheim. W 1015 roku biskup Bernward ufundował do niej brązowe drzwi, które można uznać za początek typowej później w architekturze romańskiej dydaktycznej roli budowli. Na drzwiach w ośmiu kwaterach znalazły się sceny obrazujące dzieje stworzenia świata i grzechu pierworodnego oraz dzieje męki Chrystusa.. Akcja opowieści – jak w komiksie – rozgrywa się w pełnych napięcia skrótach. W ten sposób wierni, którzy z powodu analfabetyzmu nie mogli czytać Pisma Świętego, dowiadywali się w skrótowy sposób prawd w nim zawartych.

Jak pisał wybitny polski historyk sztuki Jan Białostocki ("Sztuka cenniejsza niż złoto", Warszawa 1963): "W surowej pustce, której nie mogą nasycić życiem ornamentalne wspomnienia drzew, wijący się pomiędzy złem i dobrem ludzie stanowią obraz wbijający się w pamięć nawet dzisiejszego widza. Jakże sugestywnie dzieło takie musiało przemawiać do wiernych, wkraczających z lękiem do wspaniałego Domu Bożego!"