Obraz przedstawia ubraną w żałobny strój kobietę zakuwaną w kajdany. To personifikacja Polski. Za nią widać drugą kobietę, przemocą od niej odrywaną. To Ruś (rozumiana oczywiście jako Ukraina i Białoruś, a nie Rosja). W lewym dolnym rogu leży natomiast trup trzeciej kobiety – Litwy.

Obraz pokazuje, jak bardzo w XIX wieku idea narodowa była spleciona z katolicyzmem. Scena zniewolenia Polski odbywa się w sprofanowanym przez carskie wojska kościele. W tle są naszkicowani rosyjscy żołnierze. Z lewej strony piją wino z kielichów mszalnych, z prawej kłują bagnetem krucyfiks. Z przodu z prawej strony siedzą zesłańcy, których czeka wywózka na Sybir. Z lewej strony główni prześladowcy Polski i Litwy, którzy stłumili powstanie: generał-gubernator Michaił Murawiow, zwany Wieszatielem, i generał Fiodor Berg. Na środku widać manifest proklamujący wybuch powstania styczniowego, a nad nim carski herb. Na pierwszym planie znajduje się wmurowana w posadzkę płyta nagrobna. Znaczy to, że zakuwanie Polski w kajdany odbywa się na grobach przodków.

Przedstawianie Polski jako młodej kobiety było bardzo częste w naszej sztuce II połowy XIX i początku XX wieku. Takie obrazy malowali m.in. Jacek Malczewski, Artur Grottger, Stanisław Wyspiański i Jan Styka. Do roli Polonii na obrazie Matejki pozowała żona artysty, Teodora.

Matejko długo trzymał obraz w domu. W roku 1879 zakupił go książę Władysław Czartoryski do otwartego trzy lata wcześniej w Krakowie Muzeum Czartoryskich.

Leszek Śliwa