Dzieje alternatywne to świetne ćwiczenie z myślenia historycznego. Wbrew pozorom znacznie więcej tu wiedzy niż fantazji. Przeciwnicy historii alternatywnej podkreślają, że mnoży ona jedynie daty nieprawdziwe, a więc szkoda na nią czasu. Zwolennicy udowadniają, że dzięki innym zwrotnicom dziejów niż te, które były, możemy lepiej zrozumieć, kim jesteśmy współcześnie.

W roku 1555 król Zygmunt August otrzymuje ofertę utworzenia w Rzeczypospolitej Kościoła narodowego, na wzór anglikanizmu. Odmawia, jednak Chwalba i Harpula podejmują wyzwanie. „Dla polskiej szlachty wyznawana wiara nie stanowiła kwestii najważniejszej. Fundamentalna pozostawała wynikająca z przywilejów wolność szlachecka. Za przywileje szlachta była gotowa się bić. W imię wiary – niekoniecznie” – argumentują realność założenia polskiego Kościoła narodowego. Czasem formułują kontrowersyjne sądy, np. gdy twierdzą, że Konstytucja 3 maja doprowadziła do upadku Polski. Reforma Rzeczypospolitej, ze zniesieniem wolnej elekcji czy liberum veto, ich zdaniem sprowokowała Rosję. Gdyby nie było ustawy zasadniczej, nie byłoby drugiego i trzeciego rozbioru – twierdzą. Kto mógłby zostać królem po Stanisławie Poniatowskim? Może jego krewny, charyzmatyczny książę Józef Poniatowski? Z tego powstają kapitalne konsekwencje: skoro nie ma rozbiorów, nie ma też powstań narodowych. Nie ma całego panteonu bohaterów, poetów i symboli, które tak silnie nas ukształtowały. Niepotrzebne są pojedynki: Słowacki–Mickiewicz, Piłsudski–Dmowski, Herbert–Miłosz, Wałęsa–Jaruzelski. Kim bylibyśmy bez romantyzmu, który na przemian ściąga w dół i dodaje skrzydeł?

Chwalba i Harpula, niczym motorniczy dziejów, przestawiają zwrotnice możliwości, a powstaje z tego szereg arcyciekawych pytań o nas, współczesnych. Kilkakrotnie wykoleił się możliwy rozwój Polski. Warto zastanawiać się, czy niesprzyjających okoliczności mogliśmy uniknąć oraz dlaczego ich jednak nie uniknęliśmy.

Marcin Cielecki

  Andrzej Chwalba, Wojciech Harpula "Zwrotnice dziejów. Alternatywne historie Polski". Wydawnictwo Literackie, Kraków 2019, ss. 352