To dopiero trzecie wydanie tej książki. Pierwsza edycja ukazała się w roku 1927, a po drugiej nastąpiła cisza wydawnicza. Kilka pokoleń czytelników nie miało więc szans jej poznać. Wprawdzie wszyscy badacze stwierdzali, że pozycja stanowi dowód wrastania pisarki w śląskie dzieje i krajobraz, ale na tym się kończyło. A „Wielcy i mali” to rzecz naprawdę ważna. Dlatego dobrze, że wreszcie się ukazała, nakładem Instytutu Edukacji Narodowej. Posłowiem opatrzyła tę edycję Diana Pieczonka-Giec, kierowniczka Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich, której też zawdzięczamy staranną redakcję językową i słowniczek wyrażeń gwarowych.

Książka składa się z czterech opowiadań. „Imko Wisełka” i „Historia Ondraszka Szebesty, zbójnika” wyrosły z ludowych legend cieszyńskich. Kolejne, o „Ostatniej księżnej cieszyńskiej” Elżbiecie Lukrecji (1625–1653) z ginącego już rodu Piastów, oparte na rzetelnych źródłach historycznych, zapowiadało głębsze zainteresowanie pisarki tematyką, później podjętą w „Nieznanym kraju”. Najważniejsza jednak wydaje się dłuższa opowieść tytułowa, poświęcona św. Janowi Sarkandrowi i św. Melchiorowi Grodzieckimu, której akcja toczy się podczas wojny 30-letniej. Odnajdziemy tu znamienną dla pisarstwa autorki „Krzyżowców” fascynację urodą przestrzeni i związkiem człowieka z ziemią. Postaci obu świętych, a zwłaszcza Jana Sarkandra, wyrastają z krajobrazów Śląska Cieszyńskiego, a zakochanie w nich stanowi ważny element ich osobowości. Lasy – ulubiony wyznacznik urody pejzażu, tu odmalowane są w całej potędze. Świetlistość i nieprzebrane bogactwo drzew, tajemna mowa ptaków oraz bystrość i czystość rzek Wisły i Brennicy zostają skontrastowane ze światem „dólan” – ludzi pełnych niedobrych uczuć. Na tym tle wyrasta postać młodego Jana, od dzieciństwa marzącego o świętości. I w męczeństwie to marzenie spełniającego. Tak spotykamy się z najważniejszymi wątkami znakomitego pisarstwa: hagiografią, człowiekiem i krajobrazem.

Krystyna Heska-Kwaśniewicz