Chociaż od tego czasu nakręcono sporo filmów kinowych i telewizyjnych przedstawiających życie, męczeństwo, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa, nie powstało właściwie żadne dzieło, które wryłoby się w naszą pamięć tak mocno jak „Pasja”. Z pewnością swój udział ma w tym fakt, że temat podejmowali twórcy nieobdarzeni takim talentem jak jej reżyser, który realizuje filmy rzadko, ale każdy z nich staje się wydarzeniem. „Pasja” Gibsona była dziełem niezwykle osobistym, można go nawet nazwać swoistym wyznaniem wiary. Film dla wielu widzów z pewnością był i będzie wstrząsem, bo nie było jeszcze na ekranach dzieła, które w sposób tak wyrazisty przedstawiłoby mękę i śmierć Jezusa. Jego obejrzenie pozwala nam w pełni zrozumieć znaczenie słów: „Umęczon pod Ponckim Piłatem”. Oglądając „Pasję”, stajemy się niejako bezpośrednimi świadkami wydarzeń. Gibson wykazał nie lada odwagę, prezentując na ekranie okrucieństwo męczeństwa i ukrzyżowania zgodnie z ewangelicznymi przekazami. Jednocześnie podkreślił w ten sposób wielkość dobrowolnej i zbawczej ofiary.

Pierwsza filmowa „Pasja”

Musimy pamiętać, że zarówno w pierwszych latach kina, jak i w okresie późniejszym realizacja filmów religijnych opartych na Starym i Nowym Testamencie nie wypływała wyłącznie z inspiracji religijnych. Liczba widzów kinowych rosła błyskawicznie, toteż producenci liczyli na zyski, wiedząc, że są to tematy uniwersalne, mające wielowiekową tradycję. Był to czas, kiedy film spotykał się z niechęcią i pogardą ze strony wykształconej widowni, uważano, że jest to jarmarczna, niewybredna rozrywka dla mas. Kościół początkowo z rezerwą odnosił się do przekazu filmowego, uważając, że może on stać się narzędziem demoralizacji. Jednak już na przełomie XIX i XX wieku w wielu kościołach odbywały się seanse filmów religijnych, wyświetlano je również w katolickich misjach w Afryce i Azji.

Film Mela Gibsona nie był pierwszym, a z pewnością nie będzie też ostatnim filmem przedstawiającym życie Zbawiciela, ze szczególnym uwzględnieniem Jego męczeństwa i śmierci na krzyżu. Historia kina religijnego zaczęła się właśnie od obrazów pasyjnych, filmów opowiadających o wydarzeniach zapoczątkowanych uroczystym wjazdem do Jerozolimy, kończących się zmartwychwstaniem. Ich twórcy czerpali inspirację z różnych źródeł, w tym z relacji Nowego Testamentu, opowiadań z apokryfów, sztuk teatralnych, malarstwa i rzeźby. Wiele pierwszych realizacji było typowymi obrazami pasyjnymi, w późniejszych wątki te schodziły na drugi plan.

W początkowym okresie historii kina dramaty pasyjne biły rekordy popularności. Tu Europa wyprzedziła Stany Zjednoczone, bo premiera jednego z dwóch pierwszych filmów pasyjnych miała miejsce już w 1897 roku. Była to „Pasja” w reżyserii francuskiego reżysera Georgesa Hatota, składająca się z szeregu obrazów o życiu i męce Chrystusa. Podobnie jak w wielu późniejszych filmach na tle statycznych, przeważnie malowanych obrazów pojawiały się sztywne postaci, w udrapowanych szatach, perukach, z przylepionymi brodami. Obraz ten był w owym czasie dziełem wyjątkowym, bo każdy z 13 obrazów opowieści został nakręcony na co najmniej 17 metrach taśmy filmowej, a sam film liczył 250 m, co wówczas było rzadkością.

„Pasja” w lesie Fontainebleau

Kilka lat później, w roku 1903, dwaj francuscy reżyserzy Ferdinand Zecca i Lucien Nonguet nakręcili „Pasję Jezusa Chrystusa” (La Passion de Notre-Seigneur Jésus Christ). Była to produkcja zrealizowana znacznym nakładem środków dla wytwórni „Pathe” i cieszyła się ogromnym powodzeniem również w Stanach Zjednoczonych. W 1908 roku powstała druga wersja tego filmu, a w 1914 kolejna, ręcznie kolorowana i rozszerzona. O popularności filmu Zecci i Nongueta świadczy fakt, że w 1921 roku zrealizowano jego nową wersję pt. „Ujrzeć człowieka” w reżyserii Spencera Gordona Benneta. Sekwencje historyczne dotyczące życia Chrystusa z „Pasji Jezusa Chrystusa” zostały tu wpisane we współczesną opowieść na zasadzie cytatu. Natomiast oryginalną „Pasję Jezusa Chrystusa” jeszcze w latach 50. pokazywały w okresie Wielkanocy kina parafialne we Włoszech i Francji.

Spośród mnóstwa filmów pasyjnych, które powstały we Francji w początkach XX w., na szczególną uwagę zasługuje z pewnością dzieło reżyserki, która zrobiła więcej filmów niż bracia Lumière, Edison czy Méliès, a o której niewiele osób, nawet z branży filmowej, do niedawna słyszało. Alice Guy-Blaché w latach 1896–1906 była jedyną kobietą na świecie, która zawodowo zajmowała się reżyserią. Jako pierwsza wykorzystywała wiele technik filmowych, wśród nich zbliżenia, ręczne kolorowanie i zsynchronizowany dźwięk. Jej największym marzeniem była realizacja filmu o życiu Chrystusa. „Od dłuższego czasu marzyłam o zrobieniu filmu na temat pasji Chrystusa” – napisała w swoich „Wspomnieniach”. Nakręcone z ogromnym rozmachem inscenizacyjnym, trwające ponad pół godziny „Życie Chrystusa” miało premierę w 1906 roku, a w czasie pokazu w Towarzystwie Fotograficznym w Paryżu widzowie oklaskiwali każdą scenę. Wystąpiło w nim mnóstwo statystów, a epizody rozgrywające się w ogrodzie Oliwnym i sceny ukrzyżowania zostały zrealizowane w plenerach. „Niektóre sceny wymagały wielu statystów, czasem należało zatrudnić ich około 300, co w owym czasie było liczbą znaczącą. Sceny plenerowe robiliśmy, chociaż nie było tam drzew oliwnych, w lesie Fontainebleau, w tej części filmowanego w pełnym świetle krajobrazu, gdzie promienie słoneczne przenikały przez gałęzie drzew… Wszystkie te sceny wyszły znakomicie. Był to jeden z pierwszych wielkich widowiskowych filmów” – pisała reżyserka.

„Golgota”, czyli francuska „Pasja”

Produkcję filmów pasyjnych w początkach kina zdominowali reżyserzy francuscy, ale w ciągu kilku lat dołączyli do nich twórcy z Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. W 1909 roku w Wielkiej Brytanii powstało „Widowisko pasyjne”, uważane za pierwszy brytyjski film przedstawiający męczeństwo Chrystusa. To długie jak na ówczesne standardy dzieło było też pierwszym barwnym filmem biblijnym dzięki ręcznemu barwieniu klatek. Z kolei pierwszy film pasyjny w USA powstał w 1898 roku.

W miarę rozwoju sztuki filmowej pojawiały się, przede wszystkim w USA, dzieła dłuższe, w których wątki pasyjne były tylko elementem rozbudowanej opowieści o życiu Jezusa. W tym kontekście znaczącym i spektakularnym powrotem do źródeł znowu okazał się film francuski. „Golgota” Juliena Duviviera, znakomitego francuskiego reżysera, zasługuje na uwagę nie tylko dlatego, że była pierwszym filmem w historii kina, w którym Jezus przemówił na ekranie. Była też filmem typowo pasyjnym, a podczas projekcji widzowi nieustannie nasuwają się skojarzenia z „Pasją” Mela Gibsona. Podobnie jak w tamtym filmie Duvivier przedstawia ostatni okres życia Chrystusa, zaczynając od wjazdu do Jerozolimy. Film rozpoczyna długa panorama miasta, do którego triumfalnie wjeżdża Jezus wraz z uczniami. Jesteśmy świadkami gorączkowych zabiegów zdezorientowanych faryzeuszy, którzy zaniepokojeni nauką i przyjęciem Zbawiciela, jakie zgotowali mu mieszkańcy Jerozolimy, toczą dyskusje nad tym, co z Nim zrobić. Obserwujemy ostatnią wieczerzę i pojmanie Jezusa, ale szczególny nacisk, podobnie jak Gibson w „Pasji”, Duvivier położył na mękę i śmierć, pokazaną z niesłychanym jak na owe czasy realizmem, jednak zupełnie inaczej niż w filmie Gibsona. Reżyser większą uwagę poświęca motywom kierującym żydowskimi przywódcami i Rzymianami, którzy ostatecznie zdecydowali o wydaniu Jezusa na śmierć. Jezus pojawia się w filmie dopiero po kilkunastu minutach, kiedy przybywa do Jerozolimy w otoczeniu uczniów. Widzimy go z dystansu, fotografowanego z dołu, uczniowie Go zasłaniają, więc nie jesteśmy na początku pewni, czy to naprawdę On. Fakt ten sprawia, że wydaje się nam, iż jesteśmy w środku tłumu, usiłując chociażby na moment dojrzeć człowieka, o którym mówi cała Jerozolima. W filmie znajdziemy kilka niezapomnianych scen, jeszcze dzisiaj sprawiających na widzu ogromne wrażenie. Należą do nich sceny rozgrywające się w świątyni, gdy Jezus wypędza przekupniów. Grozę wywołują sceny męczeństwa. Reżyser wyraziście zobrazował sadyzm rzymskich oprawców w czasie biczowania, drogi na Golgotę i ukrzyżowania. Skalę cierpienia Jezusa oddają zróżnicowana reakcja tłumu oraz poszczególnych, uchwyconych w kadrze postaci. Kiedy większość napawa się cierpieniem, jedna z nich mdleje, nie wytrzymując widoku biczowania. Film Duviviera okazał się wielkim hitem kasowym. Aż do lat 50. wyświetlano go, podobnie jak „Pasję Jezusa Chrystusa”, w kinach i salach parafialnych.•