Neredzīgais Indriķis, Mikalojus Čiurlionis czy Jože Plečnik. Zapewne te nazwiska niewiele mówią większości Polaków, a są to jedni z najwybitniejszych przedstawicieli kultury takich krajów Trójmorza, jak Łotwa, Litwa i Słowenia. Przytaczam te postacie, aby pokazać, że książka prof. Roszkowskiego sięga obszarów, które z polskiej perspektywy można nazwać białym plamami. Kultura jest jednym z elementów tej pracy, jednak przede wszystkim mamy do czynienia z historią państw i narodów, od ich powstania do początków XX wieku w pierwszym tomie, który jest już dostępny, aż do współczesności w drugim tomie, który autor przygotowuje.

Co łączy, co dzieli

Do niedawna obszar ten nazywany był Międzymorzem, gdyż obejmował ziemie Europy od Bałtyku na północy do Adriatyku na południu, dziś jednak częściej jest określany jako Trójmorze, sięga bowiem do Morza Czarnego. Współcześnie obejmuje dwanaście państw, w których żyje blisko 200 milionów osób. Są to: Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Czechy, Słowacja, Austria, Słowenia, Chorwacja, Węgry, Rumunia i Bułgaria. Łączy je przede wszystkim położenie: gdy popatrzymy na mapę, obejmują one obszar określany jako Europa Środkowo-Wschodnia.

O naturalnej bliskości tych krajów świadczy fakt, że właśnie te dwanaście państw stworzyło w 2015 r. inicjatywę gospodarczo-polityczną zwaną Trójmorzem. Znamienne, że wszystkie wspomniane kraje należą do Unii Europejskiej, uznały jednak, że korzystna jest dla nich bliższa współpraca. Chęć uczestnictwa w tej inicjatywie zadeklarowały w 2021 r. także Mołdawia i Ukraina.

Wspólnotę Trójmorza wyznacza przede wszystkim położenie i w dużym stopniu wspólna historia, a dziś zbieżne interesy ekonomiczne. Okazuje się, że te elementy są wystarczające, aby w sposób naturalny państwa położone między trzema morzami podejmowały różne formy bliższej współpracy. Szeroka panorama narodów i państw, którą z typową dla swojej twórczości erudycją ukazuje prof. Roszkowski, wskazuje także poważne różnice między nimi. Na przykład odmienności etniczne manifestują się w językach. Polacy, Czesi i Słowacy posługują się językami należącymi do grupy Słowian zachodnich, a Słoweńcy, Chorwaci i Bułgarzy – Słowian południowych. Rumuni mówią językiem romańskim, Litwini i Łotysze językami bałtyckimi, a Estończycy i Węgrzy odmianami języków ugrofińskich.

Istnieją też różne tradycje religijne, choć w ramach chrześcijaństwa. Na przykład do tradycji katolickiej należą Polska, Słowacja, Słowenia i Chorwacja, do prawosławnej Bułgaria, a do protestanckiej Estonia i Łotwa.

Między Niemcami, Rosją i Turcją

Ponieważ książka ma układ chronologiczny, możemy równolegle śledzić dzieje wszystkich państw, co pozwala nam zrozumieć wspólnotę losów, sympatie, ale też antypatie między nimi.

Wspólnotę dziejów wyznacza przede wszystkim położenie między Niemcami a Rosją, które od średniowiecza do czasów współczesnych dążyły do podporządkowania krajów Trójmorza i przez długie okresy im się to udawało, np. przez cały XIX wiek. W pewnym sensie można powiedzieć, że dzieje narodów tej części Europy to historia walki z Niemcami i Rosją, imperialnymi potęgami, które chciały te narody wchłonąć. Trzeba też uwzględnić trzecie zagrożenie, jakim była od XIV do początków XX wieku ekspansja turecka. Imperium Otomańskie objęło swoim zasięgiem Europę południowo-wschodnią, odciskając swe piętno na podbitych państwach, m.in. Bułgarii, Serbii czy Mołdawii.

Nim jednak państwa Trójmorza zostały podbite przez sąsiadów, do XVI wieku intensywnie się rozwijały. Pod koniec pierwszego tysiąclecia zaczęły się przekształcać ze społeczności plemiennych we wspólnotę narodową zorganizowaną w państwo. Duże znaczenie w tym procesie miało przyjęcie chrześcijaństwa. Poważne zagrożenie istniało jedynie ze strony Niemiec, gdyż imperialna Rosja jeszcze wówczas nie istniała, a Tatarzy i Turcy rozpoczęli swoją ekspansję kilka wieków później. Okoliczności te doprowadziły do powstania na tym obszarze silnych państw, jak Królestwo Polskie czy Królestwo Węgier, które rozwojem ekonomicznym i kulturalnym oraz potencjałem wojskowym dorównywały krajom Europy Zachodniej.

Gdy mówimy o położeniu, nie chodzi o warunki geograficzne. Trójmorze tworzy bowiem zarówno Nizina Środkowoeuropejska, jak i Karpaty czy wybrzeża Morza Czarnego i Adriatyku. Profesor Roszkowski zauważa, że właśnie położenie sprawiło, iż kraje te nie uczestniczyły w ekspansji zamorskiej i nie posiadały kolonii, ponieważ były oddalone od oceanów. Brak dostępu do bogactw Nowego Świata był jednym z czynników powodujących, że państwa te od XVII wieku zaczęły słabnąć. Natomiast kraje Zachodu dzięki ekspansji kolonialnej i niewolniczej pracy na terenach zależnych znacznie się bogaciły, następowała w nich kumulacja kapitału.

Wolność i imperializm

Nie można opisać Trójmorza bez Polski, która jest jego centralnym elementem. Centralnym nie tylko ze względu na położenie, lecz także idee, jakie z niej wychodziły i oddziaływały na Europę Środkowo-Wschodnią. Autor „Orła, lwa i krzyża” zwraca uwagę na wkład Polski o wymiarze cywilizacyjnym. W pierwszym rzędzie chodzi o wolność, a dokładnie o prawo narodów do życia w pokoju na swojej ziemi. Polska była w tej sprawie w sporze z Krzyżakami, a miał go rozstrzygnąć sobór w Konstancji (1414–1418). Nasze racje przedstawił wówczas rektor Akademii Krakowskiej Paweł Włodkowic. Dowodził m.in., że poganie mają państwa z mocy prawa naturalnego, które nie zaprzecza prawu Bożemu, dlatego nikt, nawet papież czy cesarz, nie ma moralnego prawa, aby unieważnić to przyrodzone prawo pogan, jeśli chcą oni żyć w pokoju. Wskazał przy tym, że Krzyżacy, napadając na pogan, gwałcą prawo naturalne. Tezy te wzbudziły burzliwą dyskusję, ale ostatecznie polska argumentacja zwyciężyła.

Kwestia rozstrzygnięta w Konstancji jest konsekwencją zasadniczego sporu, jaki toczył się między Niemcami i Polską. Otóż Niemcy uważali, że zjednoczenie Europy powinno dokonać się poprzez stworzenie struktury imperialnej pod przywództwem jednego kraju, w domyśle oczywiście Niemiec. Sobór w Konstancji pokazał jednak, że Polska ma radykalnie inną koncepcję. Bazowała ona na prawie narodów do samostanowienia, czyli na wolności. Praktycznym jej wyrazem było pokojowe zjednoczenie Polski z Litwą.

Umiłowanie Polski do wolności miało swój konkretny wyraz także w konfederacji warszawskiej z 1573 r., która była uchwałą Sejmu zapewniającą wolność religijną szlachcie. Zarówno prawo narodów do samostanowienia, jak i tolerancja religijna były wielkim wkładem Polski w budowanie europejskiej cywilizacji. Można by tu wymienić jeszcze zjawisko wyjątkowe, jakim była szlachecka demokracja, i choć przerodziła się w anarchię, jednak w pierwszej fazie był to wyjątkowy jak na owe czasy ustrój, dający prawo części społeczeństwa do decydowania o losie państwa.

Poeta, kompozytor, architekt

Na koniec krótkie wyjaśnienie, kim byli wymienieni na początku twórcy. Neredzīgais Indriķis to pseudonim pierwszego ludowego poety łotewskiego. Żył na przełomie XVIII i XIX wieku, był nazywany „łotewskim Homerem”, tworzył pieśni i wiersze.

Mikalojus Čiurlionis to genialny kompozytor litewski przełomu XIX i XX wieku. Choć żył tylko 36 lat, pozostawił po sobie 250 kompozycji. Po uzyskaniu wolności w 1918 r. Litwini uznali go za swojego najwybitniejszego artystę. Natomiast Jože Plečnik to jeden z najwybitniejszych architektów Europy. Urodził się w Lublanie w Słowenii, tworzył w XX wieku. Zaprojektowane przez niego budynki znajdują się nie tylko w Słowenii, ale także w Wiedniu i Pradze.

To tylko trzech przedstawicieli kultury z krajów Trójmorza, podanych tu jako przykład. Znacznie więcej i szerzej opisanych postaci znaleźć można w książce prof. Roszkowskiego. Czekamy na jej drugi tom, który z pewnością pozwoli m.in. zrozumieć obecną sytuację państw położonych między trzema morzami.•