Historia Związku Polaków w Niemczech jest praktycznie nieznana. A przecież była to organizacja niezwykle ważna dla Polonii niemieckiej. Kto z nas wie, że jeszcze w marcu 1938 r. w Berlinie odbył się szeroko nagłośniony I Kongres Związku Polaków w Niemczech? I to gdzie? W berlińskim Theater des Volkes, gdzie królowała w tym czasie nazistowska sztuka. Nie dość tego: członkowie związku paradowali dumnie ulicami Berlina i Poczdamu. W dokumencie Stefana Skrzypczaka „Związek Polaków w Niemczech – Polska jest naszą matką”, prócz wielu rozmów z historykami, znalazły się fragmenty archiwalnych materiałów filmowych, jak i obszerne nagrania dźwiękowe dokumentujące przebieg kongresu. To właśnie wtedy ks. Bolesław Domański w swoim przemówieniu przedstawił pamiętne „Pięć prawd Polaków”.

Od chwili powstania Związek upominał się o prawa Polaków w Niemczech. „W Niemczech ludności polskiej było około półtora miliona. Spis z 1925 r. wykazał, że 500 tys. to mieszkańcy zachodniej części Górnego Śląska, czyli Opolszczyzny” – mówi w filmie prof. dr hab. Michał Lis. – „Prawa te oficjalnie były gwarantowane w okresie nazizmu”. Wojciech Poczachowski, dyrektor Instytytu Polskiego w Düsseldorfie, dodaje, że „Niemcy były generalnie państwem praworządnym, więc wykorzystując pewne luki prawne, można było coś dla polskiej mniejszości osiągnąć. Powstawały towarzystwa śpiewacze, stowarzyszenia społeczne. Polacy stanowili najsilniejszą mniejszość w państwie niemieckim 1933–1939”.

Z czasem sytuacja się pogarszała. „Tuż przed II wojną światową ziemie przygraniczne zostały objęte specjalnym dekretem, który utrudniał tu Polakom mieszkanie. Zaczęły się szykany, przymusowe odbieranie majątków, sprzętów, nakazywano wyprowadzkę” – wyjaśnia dr Bartosz Jan Kuświk, dyrektor Instytutu Śląskiego. Dokument Skrzypczaka przedstawia historię Związku Polaków od chwili jego powstania aż do delegalizacji przez władze III Rzeszy.

Edward Kabiesz