Kim był Witold Pilecki, wiemy już dzisiaj wszyscy. Filmografia zamordowanego przez komunistów bohaterskiego rotmistrza, który dobrowolnie poszedł do Auschwitz, wydaje się obfita, bo liczy już kilkanaście tytułów.

Pilecki w kadrze

Z wyjątkiem „Pileckiego” Mirosława Krzyszkowskiego, pełnometrażowego dokumentu fabularyzowanego zrealizowanego w 2015 roku z Marcinem Kwaśnym w roli tytułowej, są to jednak wyłącznie filmy dokumentalne. Może dziwić fakt, że jeden z największych polskich bohaterów, którego nieprawdopodobny wyczyn wydaje się znakomitym materiałem na scenariusz filmowy, doczekał się filmu kinowego dopiero po prawie 30 latach od czasu przemian w roku 1989. Pilecki nie jest jakimś wyjątkiem. W PRL-u taki film nie mógł powstać, bo uczestnicy antykomunistycznego podziemia pokazywani byli w sposób negatywny. W wolnej Polsce pierwszy film poruszający problem żołnierzy podziemia powstał co prawda już w 1992 roku, ale na kolejne musieliśmy czekać prawie całą dekadę. „Generał Nil” Ryszarda Bugajskiego ze znakomitą kreacją Olgierda Łukaszewicza, opowiadający o ostatnim okresie życia gen. Augusta Emila Fieldorfa, jednego z najważniejszych i zarazem najgłębiej zakonspirowanych dowódców AK, miał premierę dopiero w 2009 roku. Film precyzyjnie odsłaniał metody funkcjonowania komunistycznego aparatu przemocy w stosunku do swoich politycznych oponentów w latach 40. i 50. XX wieku.

Warto wspomnieć, że postacią Pileckiego interesowali się również reżyserzy zagraniczni. W styczniu 2020 roku, kiedy trwała już produkcja „Raportu Pileckiego”, austriacka reżyserka Feo Aladag ujawniła, że zamierza napisać scenariusz i reżyserować film o rotmistrzu. Film pod roboczym tytułem „Niewygodna prawda” miał być międzynarodową koprodukcją, a jego premiera miała się odbyć w roku 2022. Feo Aladag zamierzała przedstawić losy Pileckiego poczynając od jego misji w Auschwitz aż do procesu sądowego. Nieco wcześniej, w chwili gdy rozpoczynały się zdjęcia do polskiego filmu, Polski Instytut Sztuki Filmowej przyznał dotację w wysokości 6 milionów złotych na projekt filmu „Ochotnik”. Jego producentką jest m.in. Jayne-Ann Tenggren, która jako producentka pracowała przy filmach „1917” i „Spectre” reżyserowanych przez Sama Mendesa. Autorem scenariusza opartego na wydanej również w Polsce monografii „Ochotnik” Marco Patricellego jest angielski aktor i scenarzysta Matt King. Czy ta międzynarodowa koprodukcja, która ma kosztować w sumie 148 milionów zł, ma szansę na realizację, czy też okaże się efemerydą?

Bardziej czytelny charakter

„Raport Pileckiego” Krzysztofa Łukaszewicza jest pierwszą polską fabularną opowieścią o losach bohatera. Można powiedzieć, że rodził się w bólach. Autor scenariusza, reżyser Leszek Wosiewicz, rozpoczął zdjęcia w 2019 roku, ale produkcję wstrzymano, co sprawiło, że sprawa doczekała się nawet interpelacji poselskiej w Sejmie. Jak wynika z odpowiedzi ministra Piotra Glińskiego po obejrzeniu materiałów zrealizowanych przez Leszka Wosiewicza i uwzględnieniu opinii ekspertów producent „...wspólnie z panem Wosiewiczem – za pełną zgodą i przy współpracy wszystkich stron…” zdecydował o zmianie reżysera, by nadać akcji bardziej czytelny charakter. Nowym reżyserem, który poprawił, bo tak można to chyba nazwać, i dokończył realizację filmu jest Krzysztof Łukaszewicz, twórca m.in. „Linczu” i „Karbali”, a także scenarzysta „Generała Nila”.

„Starałem się tak żyć, abym w godzinie śmierci mógł się raczej cieszyć, niż lękać” – te słowa bohatera, którym był wierny przez cały okres swojej służby dla ojczyzny aż do śmierci z rąk kata, stały się dla twórców przewodnim motywem całego filmu. Właściwie każda scena, każda sekwencja potwierdza determinację bohatera w walce o wolną Polskę, zarówno podczas niemieckiej okupacji, jak i czasach komunistycznego zniewolenia.

Filmową opowieść rozpoczynają materiały archiwalne. Widzimy kolejno sceny podpisania kapitulacji przez Niemców, następnie żołnierzy podziemia, którzy posłuchali wezwania do ujawnienia się i zdają broń, a na końcu fragment Polskiej Kroniki Filmowej z procesu członków Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość oskarżanych przez sąd m.in. o „przekazywanie materiałów szpiegowskich jednemu z ambasadorów”.

Sala sądowa jest również miejscem w którym rozgrywa się pierwsza fabularna scena filmu. Chociaż tytuł sugeruje, że głównym wątkiem będzie sprawa raportu Pileckiego, film przedstawia różne znaczące momenty jego biografii. Wśród nich służbę w wojsku przed wojną, relacje rodzinne, działalność w podziemiu w czasie okupacji, pobyt w Auschwitz, udział w powstaniu warszawskim, a następnie powrót do Polski, gdzie organizował siatkę konspiracyjną, która m.in. zbierała informacje o sytuacji politycznej w kraju.

Słowo honoru pułkownika Różańskiego

Wątek najważniejszy dotyczy aresztowania i brutalnego śledztwa jakiemu został poddany przez UB. Właśnie ten wątek został w filmie najbardziej wyeksponowany i zarazem najlepiej poprowadzony. Znakomicie obnaża on cynizm i okrucieństwo oprawców z bezpieki realizujących politykę komunistycznych władz i ich radzieckich mocodawców. Doskonale obrazuje to scena przesłuchania Pileckiego przez pułkownika Józefa Różańskiego, który zapewnia więźnia, że jeżeli złoży zeznania nikomu z jego podwładnych nic nie grozi. „Czy moje słowo honoru jako pułkownika WP panu wystarczy?” – pyta cynicznie ubek. Epizod ten odbije się echem w dalszej części filmu. W „Raporcie Pileckiego” znalazło się też kilka niezwykle wyrazistych scen brutalnych tortur, jakim został podany bohater, jak również porażające sceny maltretowania więźniów obozu w Auschwitz. W kilku epizodach film akcentuje religijność bohatera, który w jednej ze scen mówi swojemu oprawcy, że czytuje „O naśladowaniu Chrystusa”. Wątpliwości budzi natomiast rozbudowany wątek związany z postacią Józefa Cyrankiewicza. Wydaje się, że można byłoby go ująć w jednej scenie związanej ze staraniami o uratowanie Pileckiego, natomiast więcej uwagi należałoby poświęcić okolicznościom, w jakich powstawał tytułowy raport. Nie wszystkie sceny dla widza nieznającego historycznego kontekstu wydarzeń są do końca czytelne, miejscami zawodzi dramaturgia i wkrada się chaos. Z pewnością na uwagę zasługuje natomiast kreacja Przemysława Wyszyńskiego w roli Pileckiego i Pawła Paprockiego jako wyrachowanego koniunkturalisty, premiera Józefa Cyrankiewicza. •