Strzeż się zła i niedźwiedzia

Tak też jest z przeróżnymi obyczaja­mi dotyczącymi czasu z prze­łomu karnawału i Wielkiego Postu. Dawniej bowiem karnawał był okresem między po­stem adwentowym a postem czterdziestodniowym. Wtedy można było się bawić i jeść mięso, więc też ten czas na­zywano mięsopustem. Zanim jednak Środa Popielcowa roz­poczęła poszczenie, starano się jeszcze na koniec wyba­wić, a nie zgrzeszyć. I stąd się wzięły te wszystkie tłuste czwartki, ostatki, dziołsze ba­le, szudowajki, obchody żoł­nierskie, pogrzeby basa czy wodzenia niedźwiedzi.

Zastanówmy się jed­nak dzisiaj nad wo­dzeniem niedźwiedzia które jeszcze w XIX wieku było wśród Ślązoków jedną z najbardziej popularnych i spektakularnych zabaw. Wspomina o tym śląski pisarz Józef Lompa w 1842 roku: „W ostatki obwodzą na Górnym Śląsku mężczyznę obwinię­tego w grochówkę (tj. gro­chowiny, gałęzie, słomę, sia­no...), który symbolizuje niedźwiedzia (...)”. Zabawa polega na tym, że barwny korowód przebierańców ze śpiewem, tańcem i muzykantami obchodził gospodarskie zagrody, strasząc niedźwie­dziem. Bo dawniej buszujące po zagrodzie prawdziwe niedźwiedzie robiły rzeczy­wiście wielkie szkody wśród dobytku i były zagrożeniem życia dla domowników.

Stąd można wnioskować, że tra­dycja tej zabawy sięga swymi korzeniami w naprawdę daw­ne czasy, kiedy w śląskich la­sach były jeszcze niedźwie­dzie. A to być może było w XV, w XIV wieku albo jesz­cze wcześniej? Wróćmy jed­nak do sprawy przebiegu tej zabawy w wodzenie niedź­wiedzia. Otóż kiedy wspo­mniany korowód zbliżał się do poszczególnych domostw, to wtedy domownicy musie­li wykupić się pieniędzmi, słodyczami, piwem, mięsem, jajkami, mąką, piernikami…

Wszyscy razem śpiewali i tańczyli z niedźwiedziem. Czasami też wodzone po wsi zwierzę upadło i było podnoszone przez innych uczestników zabawy. Było to zdarzenie symboliczne, mające przestrzec, aby podczas karnawa­łowej zabawy nie przesadzić i „nie upaść” moralnie. A zatem widzimy wyraźnie, że owe wo­dzenie niedźwiedzia to nie tyl­ko jakaś głupia zabawa albo tani sposób na dorobienie pa­ru groszy.

Miałem okazję uczest­niczyć w takiej zaba­wie z niedźwiedziem we wsi Samborowie koło Raciborza. Tam chodzi po wsi korowód wodzący na skórza­nych paskach dwa niedźwie­dzie. Ciekawy jest tam skład niedźwiedziego orszaku. Są w nim muzykanci, strażacy, kominiarz, leśniczy, piekarz, rzeźnik oraz diabeł – bru­dzący ludzi sadzą na policz­kach. W orszaku tym, oprócz głównego nieszczęścia – niedźwiedzi – są też inne nieszczęścia–jest to zowitka,czyli panna z dzieckiem w wózku oraz Młoda Pani w ciąży.