Szczególną rolę pełniło tu wy­obrażenie ukrzyżowanego Chrystusa, początkowo umieszczane w księgach liturgicznych, potem na belce tęczowej w kościołach, czy też w rozbudowanych cyklach scen polichromii pokrywających wnę­trza świątyń. W zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie zachował się znany w Polsce i za granicą zabytek z epoki romańskiej - miedziany krzyż z Bielczy (XIII w.), niezwykle rzadki zabytek romańskiej rzeźby i odlewnictwa.

Sceny męki

Od pierwszej połowy XV w. ilustracje Męki Chrystusa zaistniały na ruchomych skrzydłach szaf ołtarzowych. Zgodnie z ten­dencją panującą w europej­skim malarstwie ołtarzowym, najliczniej reprezentowanym typem nastawy w Małopolsce był tryptyk - przeważnie w całości malowany, czasami jed­nak także z elementami rzeź­bionymi. Za pozostałość takiej właśnie nastawy ołtarzowej, łączącej rzeźbioną szafę z malo­wanymi skrzydłami, uważa się zachowany w Muzeum Die­cezjalnym tryptyk z Ptaszkowej. Na jego skrzydłach można oglądać najwcześniejszy w polskim malarstwie tablicowym cykl scen pasyjnych. Ten ołtarz, zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem, zamykany na czas Wielkiego Postu, stanowił szczególny przedmiot rozważań.

Zamknięty tryptyk z Ptaszkowej prezentuje 8 scen ujętych w dwie strefy. Są to: Wjazd Chry­stusa do Jerozolimy, Ostatnia Wie­czerza, Modlitwa w Ogrójcu, Poca­łunek Judasza, Chrystus przed i  Kajfaszem, Chrystus przed Piłatem, Droga Krzyżowa oraz Obnażenie z szat przed przybiciem do krzyża. Dopełnieniem tego pasyjnego cyklu była zapewne Grupa Ukrzyżowa­nia, umiesz­czana zwykle na belce tęczowej świątyni, jako znak Nowego Przymierza.

Tryptyk otwarty

Kolejny przykład to oł­tarz Męki Pańskiej z Zasowa. Rzeźbiony tryptyk zachowany w całości, z wyjątkiem posta­ci Ukrzyżowanego Chrystu­sa w części środkowej, którą w muzealnej aranżacji zastąpił Chrystus z Wójtowej. Tryptyk z Zasowa przedstawia w części centralnej wielopostaciową scenę Ukrzyżowania, po prawej stronie - zgrupowany tłum świętych nie­wiast i przyjaciół Jezusa, po lewej stronie - oprawców, którzy zaba­wiają się nawet grą w kości. Zaś na skrzydłach w czterech kwate­rach znalazły się inne sceny Męki Pańskiej: Modlitwa w Ogrójcu, Niesienie krzyża, Zdjęcie z krzy­ża i Złożenie do grobu. Tryptyk był zawsze otwarty, przeznaczony do ciągłej medytacji nad wydarze­niem na Kalwarii. Tryptyk datu­je się na około 1470 rok i jest, obok wawelskiego Tryptyku Świętej Trójcy z 1467 roku, najstarszym w Małopolsce przykładem tego typu ołtarzy w rzeźbie.

Chrystus Frasobliwy

Oprócz ilustracji wydarzeń z historii Męki Pańskiej do tema­tyki pasyjnej należą również dewocyjne przedstawienia cierpiącego Jezusa wyrosłe na gruncie mistyki średniowiecza. Motyw Chrystusa Frasobliwego wywo­dzi się z przed­stawienia Syna Bożego oczeku­jącego na mękę, często występu­jącego w rozbu­dowanych ma­larskich cyklach Męki Pańskiej. Rzeźba nie może oddawać tylu szczegółów treściowych, jakimi dysponuje malarstwo; musi dokonywać skró­tów i uogólnień. Tak więc ze sce­ny oczekiwania na śmierć ar­tysta wyselekcjonował samą i postać Chrystusa zafrasowanego, kreując bardziej refleksyjne ukazanie sensu cierpienia i śmierci. Rzeźby Chrystusa Frasobli­wego niemal zrosły się z polskim pejzażem i folklorem, wypełnia­jąc kapliczki przydrożne czy też ołtarzyki domowe. Z kolekcji Muzeum Diecezjalnego, oprócz wielu przykładów rzeźby ludowej (np. Frasobliwy z Ujanowic), nie­zwykle ekspre­syjny jest Chry­stus Frasobliwy z Wierzchosławic z pocz. XVI w., przypisywany warsztatowi Wita Stwosza.

Matka bolejąca

Szczególnym świadectwem przeżywania tajemnic Męki Chrystusa wywodzącym się z li­teratury dewocyjnej jest „Pietà”. Ewangelie nic nie mówią o obec­ności Matki Jezusa przy zdjęciu z krzyża, ale pobożność chrześci­jańska przez wieki niezmiennie umieszcza Maryję pod krzyżem, gdy trzyma martwe ciało Jezusa przed złożeniem do grobu. Pietà z Wojnicza pochodzi z samego początku wieku XIV i jest uważa­na za najstarszą w Polsce gotycką rzeźbę drewnianą. Dzieło należy do typu przedstawień zwanych Pietà corpusculum, w których, zgodnie z wypowiedzią św. Ber­narda ze Sjeny, Chrystus zmarły przedstawiony jest w małych wy­miarach, jakby dziecko na łonie matki (karmiąca dziecko lub ko­łysząca je do snu).

Adoracja

W galerii malarstwa tablico­wego Muzeum Diecezjalne posia­da szczególny zabytek o wielkim znaczeniu dla kultury artystycznej polskiego średnio­wiecza - obraz „Opłakiwanie Chrystusa” z Chomranic (ok. 1440-1450). Znana jest opinia, że reprezentuje on najwyższy po­ziom artystyczny naszego wcze­snego malarstwa wieku XV. Twórca „Opłakiwania..." wykreował peł­ne powagi mi­sterium, wpro­wadzając nas w nastrój uro­czystego i modlitewnego skupienia.

Oto w głębokiej ciszy adoracji martwego ciała Chrystusa, gdy nawet Magdalena bez słowa ociera łzę z oka, daje się zauważyć jakby szept rozmowy między Janem i jedną z obecnych tam niewiast, trzymającą w ręku flakon z wonnościami. Najwi­doczniej uświadamiają sobie oni, że pora już późna i należy przystą­pić do obrzędu namaszczania Ciała. Tak zapewne należy interpretować zachowanie się tych dwojga, któ­rzy, stojąc za klęczącą Matką Boską, porozumiewają się w tej sprawie nie tyle nawet głosem, co raczej wzrokiem i gestami rąk. Zdjęte z krzyża martwe ciało Chrystusa, bezwładnie spoczywające na bia­łym całunie, adoruje klęcząca Ma­ryja. Złożyła modlitewnie dłonie i lekko pochyliwszy swą dziew­częcą twarz z wielkim skupieniem spogląda na martwe oblicze Syna. W bolesnym skupieniu przedsta­wionych postaci zda się uczestni­czyć także łotr, który doznał łaski przebaczenia.                         

Muzeum zaprasza

Co roku zdarzenia Męki Chrystusa powracają do nas w czas Wielkiego Postu. Muzeum Diecezjalne (pl. Katedralny 6, tel. 14 621-99-93) zaprasza w swoje progi, gdzie można odnieść wrażenie, że pozornie martwe eksponaty muzealne ożywiają się i głośno mówią o życiu ówczesnych ludzi, o mistrzach, którzy je tworzyli, jak również o wielkiej kulturze duchowej tych, którym ta sztuka służyła na co dzień. Muzeum zaprasza, oferując możliwość zadumy i refleksji przed dziełami, które dla tylu pokoleń były prawdziwie żywym źródłem wiary i pobożności. Godziny otwarcia od wtorku do soboty: 10.00-15.00 i w niedziele i święta: 9.00-14.00. W poniedziałki nieczynne.