Lekcja króla Matejki

To malarz literat, który swoim płótnom dawał podtekst literacki – mówi Marta Kłak-Ambrożkiewicz, od 20 lat – jak to określa żartobliwie – „współpracująca z artystą”, czyli pełniąca funkcję kierownika oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie, mieszczącego się w domu przy ulicy Floriańskiej, gdzie mieszkał. – Przez wprowadzone metafory uczy i opowiada o historii i istotnych dla Polski sprawach. Jego dzieła są jak symbole i przypowieści. Na przykład gdy mówi się o sumieniu narodu, chyba każdemu przychodzi na myśl jego obraz przedstawiający błazna Stańczyka. Matejkę można nazwać malarskim Sienkiewiczem, tworzącym „ku pokrzepieniu serc”, kiedy Polska była pod zaborami, i działającym na rzecz budzenia świadomości narodowej. Pojechał do papieża Leona XIII podarować mu „Odsiecz wiedeńską” nie tylko dlatego, żeby samemu dostać błogosławieństwo, ale po to, by otrzymała je nieistniejąca na mapie ojczyzna, a dzięki temu żeby przypomnieli sobie o niej w świecie. W 200. rocznicę wiktorii wiedeńskiej za własne pieniądze wynajął salę i wystawił swój obraz w Wiedniu. Dzięki temu rodzina cesarska i odwiedzający ekspozycję po raz kolejny uświadomili sobie, jak niezaprzeczalne są zasługi Polaków w poskromieniu muzułmańskiej nawałnicy. Podobno przekazał wszystkie swoje oszczędności na potrzeby powstańców styczniowych. Dawał własną twarz błaznom, kapłanom, prorokom, a nawet królom malowanym na swoich płótnach. „Bo jeśli nawet nie był królem, to był w swoim, obłędnym może, ale nie pozbawionym wewnętrznej spójności mniemaniu królom równy” – napisał jego znawca, historyk Mieczysław Porębski.