Poezja Jana Pawła II Zdumienie i zachwyt

W pierwszej jego encyklice, w „Redemptor hominis”, znajduje się porywający passus, w którym Ewangelia i chrześcijaństwo doczekały się takiego oto określenia: „głębokie zdumienie wobec wartości i godności człowieka nazywa się Ewangelią, czyli Dobrą Nowiną. Nazywa się też chrześcijaństwem. Stanowi o posłannictwie Kościoła w świecie – również, a może nawet szczególnie – «w świecie współczesnym».

Owo zdumienie (...) pozostaje najściślej związane z Chrystusem”. Zaś w ostatniej, podpisanej 17 kwietnia 2003 r. (czyli już po opublikowaniu „Tryptyku rzymskiego”) encyklice „Ecclesia de Eucharistia” pisze o serii „wielkich i wdzięcznych zdumień”, które budzi w nas Eucharystia, jej niepojęty dar i niepojmowalna tajemnica. I tak we wprowadzeniu uzasadnia cel powstania dokumentu: „Pragnę to eucharystyczne «zdumienie» rozbudzić, pisząc tę Encyklikę (...)”.

W „Tryptyku rzymskim” „zdumienie” to jedno z tych kilku słów-kluczy dzieła, które są czymś w rodzaju filarów dźwigających ciężar jego treści. Jedna z dwóch części pierwszego skrzydła „Tryptyku” nosi wręcz taki właśnie tytuł: „Zdumienie”. Ona to otwiera utwór. Dowiadujemy się z niej, że zdolność zdumiewania się jest cechą arcyludzką, wyróżniającą człowieka spośród stworzeń. „Potok się nie zdumiewa”, tłumaczy Autor, „lecz zdumiewa się człowiek!”. Dlatego człowiek zawsze „był samotny z tym swoim zdumieniem/ pośród istot, które się nie zdumiewały”. I choć „przemijał wraz z nimi”, dzieląc wspólny los wszystkich stworzeń, to jednak czynił to inaczej, „na fali zdumień”.

I gdzieś tu właśnie zdaje się tkwić tajemnica wyjątkowości człowieka, zarzewie jego ostatecznej „nieprzemijalności”, jedyne w swoim rodzaju istnienie będące obrazem i podobieństwem Najwyższego. Czytamy: „Zdumiewając się, wciąż się wyłaniał/ z tej fali, która go unosiła”. Człowiek jest więc niejako reprezentantem świata wobec Boga, „miejscem spotkania” „wszystkiego” ze „Słowem Przedwiecznym”. Jest progiem, który świat w nim przekracza... Jest zdumieniem samym. „Kiedyś temu właśnie zdumieniu nadano imię «Adam»”... I, jako taki, człowiek – ze środka zdumienia – ma śmiałość mówić „wszystkiemu wokoło”: „przemijanie ma sens”.

„Przekraczanie progu zdumienia” jest więc aktem teologicznym i poetyckim zarazem (a zapewne i egzystencjalnym), głęboko zakorzenionym w wyobraźni i języku Papieża. Już sam ten fakt pokazuje jak ważne są dla Jana Pawła II poetyckie rejestry języka, poznawczy walor literatury, możliwości „wyrażania Niewyrażalnego” tkwiące w „mowie wiązanej”. Tak tłumaczył owe związki Czesław Miłosz, wkrótce po światowej premierze „Tryptyku”: zdumienie jest unikalną wartością i zasadą poezji. „To samo zdumienie, które w pierwszej części poematu Papieża wynosi nas ponad czas, wyłącza nas z przemijania. Poezja to zdumienie” – dopowiada Noblista.

Poezja to także zachwyt, „małe ziarenka zachwytu, zmieniające smak świata” – jak powiedziałby Adam Zagajewski. I w tę właśnie stronę, w stronę zachwytu i żarliwości, unikających łatwej pociechy i naiwności, bo teologicznie ufundowanych na gruncie wiary w sens stworzenia („było bardzo dobre” Rdz 1,31) i odkupienia („aby przez Niego znów pojednać wszystko z sobą” – Kol 1,20) – rozwija się dzieło Jana Pawła II. A rośnie ono w poprzek wielu tendencji postmodernistycznych w literaturze, stając się swoistym znakiem sprzeciwu wobec nich. Ale nie tylko wobec nich: również wobec gestów nieufności i apriorycznego odrzucenia współpracy teologii ze sztuką, wiary z kulturą, kapłana z artystą. Papież zdaje się wiedzieć doskonale (teoretycznie i praktycznie) to, czego nieraz nie dostaje naszym współczesnym ewangelizacyjnym wysiłkom, a co profetycznie wyraziło wielu. M.in. Hugo Friedrich („liryka jest tajemnicą, jest ona granicznym pasem, wydartym temu, co nie do wysłowienia, jest cudem i siłą gwałtowną”) i Paweł VI („Jeśli zabraknie nam waszej pomocy, nasza posługa stanie się jąkaniem i czymś niepewnym”).