Nuno Gonçalves: Poliptyk św. Wincentego

Zapomniany geniusz
Był nadwornym malarzem króla Portugalii Alfonsa V. W II połowie XV wieku porównywano jego twórczość z największymi mistrzami renesansu. Niektórzy stawiali go nawet na równi z Leonardem da Vinci, choć malarstwo Nuno Gonçalvesa bliższe jest mistrzom flamandzkim niż włoskim.

Dziś Leonardo znany jest każdemu, a o Nuno Gonçalvesie pamiętają tylko nieliczni specjaliści. Dlaczego tak się stało?

W 1755 r. Lizbonę nawiedziło ogromne trzęsienie ziemi. Prawie cała stolica Portugalii legła w gruzach. Bezpowrotnie zginęły też dzieła wielkiego malarza, który tworzył wyłącznie w Lizbonie. Długo sądzono, że zniszczyło się wszystko. I kiedy liczne dzieła innych malarzy wciąż podziwiano w muzeach na całym świecie, o Nuno powoli zapominano.

W 1882 roku podczas remontu starego klasztoru św. Wincentego w Lizbonie odkryto odrapane, pokryte farbą deski. Badania i konserwacja trwały bardzo długo. Wreszcie w 1902 r. portugalski uczony José de Figueiredo ogłosił, że jest to jedyne zachowane dzieło największego portugalskiego malarza!
Odkrycie wywołało sensację w świecie historyków sztuki. Okazało się, że mistrzostwo kompozycji, wspaniałe operowanie kolorami oraz talent portrecisty stawiają Gonçalvesa w rzędzie najwybitniejszych malarzy XV wieku.

Panorama Portugalii
Poliptyk powstał na zamówienie króla Alfonsa V. Został skomponowany w ten sposób, że przedstawia, w sposób symboliczny, całą ludność kraju. Dwa panele środkowe są szersze od pozostałych. Na lewym artysta umieścił dwór królewski (tzw. panel infantów), na prawym – wysokie duchowieństwo (tzw. panel arcybiskupa). Skrzydła boczne bliższe środkowym (drugie od prawej i drugie od lewej) ukazują dwie warstwy ludności będące źródłem potęgi kraju: z lewej strony rybacy i żeglarze, z prawej – rycerze (z księciem Bragança na czele). Skrajne części poświęcono sprawom duchowym. Lewe skrzydło to panel mnichów (są to cystersi z Alcobaça), a prawe – relikwii. Na tym ostatnim panelu zaskakuje obecność Żyda, trzymającego otwartą Torę (z prawej strony u góry). Ma to świadczyć o tolerancji panującej w królestwie Portugalii.

Królewskie ślubowanie
Na obu środkowych panelach centralne miejsce zajmuje św. Wincenty: patron Lizbony, a jednocześnie patron rodziny królewskiej. Ubrany w czerwony płaszcz, trzyma w rękach Biblię, na panelu infantów otwartą.

Przed świętym klęczy mężczyzna - król Alfons V. Uczeni przypuszczają, że jest to scena składania przez króla ślubowania pokonania muzułmańskiego Maroka. Król zwyciężył Maroko w kampanii trwającej od 1458 do 1464 r. i uzyskał przydomek Alfonsa Afrykańskiego. Obraz zamówił zapewne po spełnieniu ślubowania.

58 portretów
Na poliptyku artysta namalował aż 58 postaci. W większości są to ludzie anonimowi lub nie rozpoznani. Udało się jednak rozszyfrować część postaci panelu przedstawiającego dwór królewski. Naprzeciwko króla Alfonsa klęczy jego żona Izabela (w czerwonej sukni). Za plecami Alfonsa stoi ich syn, późniejszy król Jan II. Ponad nimi, z lewej strony świętego Wincentego stoi wuj Alfonsa, książę Henryk Żeglarz (w czarnym kapeluszu). W momencie malowania dzieła Izabela i Henryk Żeglarz już nie żyli, ale król Alfons zapewne nakazał ich umieszczenie na obrazie aby podkreślić ich zasługi.

Uczeni rozszyfrowali jeszcze jedną postać umieszczoną na tym panelu. W lewym górnym rogu Nuno Gonçalves namalował swój autoportret.