Hieronymus Bosch: Kuszenie świętego Antoniego

Pierwszy pustelnik
Bohaterem dzieła jest św. Antoni Opat (ok. 251-356), uważany za pierwszego w historii chrześcijańskiego pustelnika. Pochodził z Keman koło Herakleopolis w środkowym Egipcie, z rodziny koptyjskiej – egipskich chrześcijan. Około dwudziestego roku życia, po śmierci rodziców, rozdał majątek i zamieszkał na pustkowiu opodal rodzinnego miasta, poświęcając się modlitwie i umartwieniom. Utrzymywał się z pracy fizycznej. Około 275 przeniósł się na Pustynię Libijską. Potem mieszkał w ruinach fortecy Pispir na prawym brzegu Nilu, a następnie w grocie na stoku Kolzum. Według tradycji, kuszony ustawicznie przez szatana doznawał umacniających go wizji nadprzyrodzonych. Po 20 latach odosobnienia zaczęli wokół niego gromadzić się uczniowie, którzy z czasem utworzyli liczne kolonie.

T jak Teos
Na obrazie widzimy świętego na pierwszym planie, siedzącego pod starym drzewem przypominającym szałas.

Bosch umieścił w swym dziele wszystkie atrybuty św. Antoniego Opata. Pustelnik przedstawiony jest w mnisim habicie, symbolizującym wybraną przez niego drogę życia. Z lewej strony towarzyszy mu wieprz, ponieważ św. Antoni Opat jest patronem zwierząt domowych.

Ostatni atrybut nieco trudniej dojrzeć. Na kapturze habitu, na prawym ramieniu wyhaftowana jest litera "T" (skrót od greckiego słowa Teos – Bóg).

Zwycięstwo ducha
Obraz zapełniają dziwaczne, karykaturalne stwory, oznaczające szatana. Próbują one bezskutecznie zwrócić na siebie uwagę świętego. Bosch słynął z niezwykłej fantazji w malowaniu takich potworów i straszliwych wizji. Nazywany jest nawet czasem surrealistą średniowiecza. Średniowiecza, chociaż żył w tym samym czasie co najwybitniejszy artysta renesansu, Leonardo da Vinci. Twórczość Boscha tkwi jednak jeszcze w poprzedniej epoce.

Na obrazie przechowywanym w madryckim Prado potwory nie są straszne. Święty panuje bowiem nad nimi całkowicie. Nic nie jest w stanie przerwać jego kontemplacji. Twórca niewątpliwie przedstawił w tym dziele końcowy fragment kuszenia, kiedy zwycięstwo pustelnika jest już przesądzone.

Odbicie w lustrze
Spośród wszystkich groteskowych stworów otaczających pustelnika, szczególną uwagę zwraca jedna dziwna postać. Jeśli dobrze się przyjrzymy, to w strumieniu płynącym pod nogami świętego znajdziemy karykaturalnie przedstawioną głowę i rękę tonącego mnicha w kapturze.

W ten sposób Bosch przedstawił jakby odbicie w strumieniu-lustrze gorszej natury św. Antoniego, tej skłaniającej go do grzechu. Święty zwyciężył i jego karykatura symbolicznie tonie w strumieniu...