Literackie zaświaty

JustMcCollum Read Profile/www.flickr.com (cc)

Tyle tylko może literatura: zbliżać się do tajemnicy, krążyć wokół niej, obnażyć własną bezradność wobec tego światła, które oślepia każdego śmiertelnika.

Na obraz ludzki
Nasz problem z zaświatami nie polega jednak tylko na braku wyobraźni. Obraz nieba bywa także zniekształcony przez lęk przed Bogiem, którego przyczyną jest grzech. Wydaje się nam, że Stwórca musi nas ukarać, zabierając to wszystko, co było dla nas najcenniejsze. Słynny wiersz Herberta „U wrót doliny”, który przed-stawiał Sąd Ostateczny jak selekcję do gazu, jest najlepszym przykładem takiej projekcji.

„Nasze okrucieństwo, ciasnotę serca i fobie rzutujemy na Boga i nabierają one w Nim, fałszywym Bogu, tworzonym na nasz obraz i podobieństwo, monstrualnych rozmiarów – pisze ks. Jerzy Szymik. – W przesłaniu chrześcijańskim, w tym, co nazywamy Dobrą Nowiną o naszym zbawieniu, nigdy to, co ludzkie, nie jest wrogiem tego, co Boskie i odwrotnie”. Jeśli tak, to w niebie odnajdziemy to, co kochaliśmy tu, na ziemi. W jednym z wierszy Leśmiana zmarła Urszula Kochanowska prosi Boga, by urządził w niebie wszystko „tak samo, jak tam – w Czarnolasie!”. Bóg spełnia prośbę:

Uśmiechnął się i skinął – i wnet z Bożej łaski
Powstał dom kubek w kubek, jak nasz – Czarnolaski.
I sprzęty i donice rozkwitłego ziela
Tak podobne, aż oczom straszno od wesela!
I rzekł: „Oto są – sprzęty, a oto – donice.
Tylko patrzeć, jak przyjdą stęsknieni rodzice!
I ja, gdy gwiazdy do snu poukładam w niebie,
Nieraz do drzwi zapukam, by odwiedzić ciebie!

Jednak kiedy rozlega się stukanie do drzwi, Urszula oczekuje, że będą to rodzice. Wiersz kończy się rozczarowaniem: „Nie! To – Bóg, nie oni!…”.

Bóg nieoczekiwany
Dlaczego Boga, który przecież jest samą miłością, literaccy bohaterowie nie wyczekują z taką tęsknotą? Może dlatego, że wydaje się im nieznany, nieoswojony. Zapewne byliby zdziwieni, gdyby dowiedzieli się, że to, co tak ukochali, było właśnie odbiciem, niejasnym „jak w zwierciadle” – Jego miłości. Tak jak zdziwieni są bohaterowie ostatniego tomu „Opowieści z Narnii” Clive’a Staplesa Lewisa, kiedy po śmierci odkrywają w Krainie Aslana światy, w których dotąd żyli.

Lewisowskie niebo zawiera w sobie zarówno Narnię – fantastyczny kraj, gdzie rozgrywał się cały cykl, jak i… Anglię. Z tą różnicą, że nowa rzeczywistość okazała się „bardziej prawdziwa” od Krainy Cienia, w której – jak się okazało – dotąd żyli. Oto fragment „Ostatniej bitwy” Lewisa: „Łucja spojrzała uważnie na ogród i zobaczyła, że naprawdę nie jest to jakiś ogród, lecz cały świat, z rzekami i lasami, z morzami i górami. Nie były jej obce: znała je dobrze. – Rozumiem – powiedziała. – To jest wciąż Narnia, jeszcze bardziej prawdziwa i piękna od tej Narnii w dole, tak jak ta w dole jest bardziej prawdziwa i piękna od Narnii za Drzwiami Stajni! Ach tak… świat wewnątrz świata, Narnia w Narnii… – Tak – rzekł Pan Tumnus – jak cebula, tyle tylko, że im głębiej się wchodzi, tym większa jest średnica”.

Jak widać, opis Krainy Aslana również wymyka się językowi. Łucja i Pan Tumnus, nie znajdując odpowiednich określeń, uciekają się do paradoksu. Tyle tylko może literatura: zbliżać się do tajemnicy, krążyć wokół niej, obnażyć własną bezradność wobec tego światła, które oślepia każdego śmiertelnika. Być może nasz język zmieni się wtedy w bełkot lub dziecięce gaworzenie, ale będzie za to wyrazem najgłębszej ludzkiej tęsknoty.

Bo – jak twierdzi Clive Staples Lewis – tak naprawdę nie pragniemy niczego innego prócz nieba: „Wszystkie przedmioty, które kiedykolwiek zawładnęły twoją duszą, były ledwie szczyptą nieba, niejasnymi odbłyskami, nigdy do końca niespełnionymi obietnicami, echem, które zgasło zaraz po tym, jak rozbrzmiało w twoim uchu. Kiedy jednak będzie mogło ono się ukazać, a będzie jak echo, które nigdy nie zgaśnie, ale spotężnieje i samo stanie się dźwiękiem, wówczas je poznasz”.