Bóg Kołakowskiego

Chociaż od ’56 roku Kołakowski był już uznawany za wroga socjalizmu, nadal stał w opozycji do katolicyzmu. Przełom miał nastąpić dopiero w latach 60., w momencie wydania książki „Świadomość religijna i więź kościelna”, w której zaczął przychylniej patrzeć na religię. W 1966 roku odsunięto go od nauczania na uniwersytecie za krytykę władz, podpadł m.in. za list otwarty do władz PZPR w obronie Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego. Wydarzenia marcowe w 1968 roku zmusiły Kołakowskiego do emigracji. Później wydał jedną z najważniejszych książek „Główne nurty marksizmu”, w której dokonał rozprawy z ideologią komunistyczną, otwierając oczy wielu lewicowym środowiskom na Zachodzie. W połowie lat 60., jeszcze w Polsce, a potem na emigracji zaczął coraz bardziej zbliżać się do religii, z czasem konkretnie do chrześcijaństwa. Jeszcze w 1965 roku napisał w eseju o Chrystusie: „Osoba i nauki Jezusa Chrystusa nie mogą być usunięte z naszej kultury, ani unieważnione, jeśli kultura ta ma istnieć i tworzyć się nadal”.

Myślę, więc wierzę?
Jeszcze wyraźniej wyraził to w „Obecności mitu”, co spowodowało zdumienie w wielu kręgach katolickich. Kołakowski zadawał sobie pytanie, czy można drogą racjonalną dojść do poznania Boga, udowodnić Jego istnienie. W książce „Jeśli Boga nie ma” przedstawia wizję dwóch światów: z Bogiem i bez Boga. Nie ma wątpliwości, która wizja wydaje się Kołakowskiemu bardziej racjonalna. „Nawet ci z nas, którzy świadomie odrzucili wszelkie wierzenia religijne bądź po prostu nigdy nie zwracali na nie uwagi, żywią ukrytą gotowość, czy nawet półświadomy przymus poszukiwania ładu w tym gigantycznym stosie rupieci, który nazywamy historią ludzkości” – pisał.

Jednocześnie uznawał, że próba „udowodnienia” istnienia Boga jest sprzeczna z samym pojęciem wiary. „Żaden mistyk nie próbował »udowodnić« istnienia Boga; byłoby to dlań tyle, co dowodzić, że miód jest słodki albo woda mokra”. Ważne jest jednak stwierdzenie, które idzie pod prąd dominującej już wtedy postmodernistycznej modzie relatywizmu w etyce: Kołakowski powtarza z przekonaniem za Dostojewskim, że „jeśli Boga nie ma, wszystko wolno”. I dodaje: „Aby coś było prawdziwe, musi istnieć podmiot nieomylny. Ten podmiot musi być też wszechwiedzący; podmiot, który posiadając wiedzę fragmentaryczną, cieszyłby się w jej granicach doskonałą pewnością, jest nie do pojęcia. Żadna bowiem prawda częściowa nie może nieść doskonałej pewności, jeśli nie odwołuje się do całej prawdy”. To był głos człowieka, który uważał, że pytanie o Boga i prawdę ostateczną nie jest zabobonem, tylko zadaniem rozumu.

Natura chrześcijanina
Był rok 2000, w Lublinie na KUL-u odbywał się pierwszy Kongres Kultury Chrześcijańskiej. Leszek Kołakowski miał wygłosić referat o roli chrześcijaństwa we współczesnym świecie. Powiedział wtedy: „Chrześcijaństwo jest religią żywą, póki są chrześcijanie tego samego ducha co dawni męczennicy”. I ku zdumieniu wszystkich dodał, że nie zgadza się z tezą, iż żyjemy w epoce postchrześcijańskiej i że chrześcijaństwo jest nie do pogodzenia ze współczesną racjonalnością. Leszek Kołakowski nigdy nie przyjął chrztu (przynajmniej nic o tym nie wiadomo). Zapytany kiedyś przez Józefa Czapskiego: „To jak to jest: jest ten Pan Bóg czy Go nie ma?”, miał odpowiedzieć z właściwą sobie przewrotnością: „Jest, ale... pssst, nie należy o tym mówić głośno”. W wywiadzie rzece, jakiego udzielił Zbigniewowi Mentzlowi, wyznał:

„Jestem po stronie chrześcijaństwa, ale nie jestem po jego stronie w sposób wojowniczy. Nie uczestniczę też naprawdę w chrześcijańskiej liturgii (...), nie chodzę do spowiedzi. Instytucję spowiedzi doceniam, bo myślę, że jest ważną rzeczą, żeby ludzie mieli poczucie, iż potrafią stawić czoło własnej grzeszności, to jest ważne”. Dopytywany, czy uważa się za chrześcijanina, odpowiadał: „W jakimś sensie ogólnym, którego jednak nie potrafię zdefiniować, tak. Jestem przywiązany do tradycji chrześcijańskiej, do wielkiej siły Ewangelii, Nowego Testamentu”. W swoich słynnych „Mini wykładach o maxi sprawach” powiedział: „Zdrowy rozsądek podpowiada, że wieczne zbawienie nie może być sprawiedliwą odpłatą za nasze, choćby największe, ale skończone zasługi. Bóg nie jest więc sprawiedliwy, ale miłosierny”. Pozostaje mieć nadzieję i modlić się o to, by po drugiej stronie prof. Kołakowski doświadczył „twarzą w twarz” prawdy, którą przeczuwał i w którą być może mocno wierzył.

Artykuły z poszczególnych działów serwisu KULTURA: