Władza i sztuka

Państwowy mecenat

W1949 roku zaczęło działać Centralne Biuro Wystaw Artystycznych w Warszawie, będące monopolistą w sprawach wystaw, wyjazdów, promocji twórczości. Rządzący, zdając sobie sprawę, że pierwotnego zapału nie starczy na długo, stosowali różne środki perswazji - talony do stołówki, wyjazdy do bratnich krajów, przydziały na materiały plastyczne, publiczne zamówienia. W zamian wymagali tradycyjnego obrazowania, stosowania perspektywy line­arnej, naturalnej kolorystyki i modelunku światłocieniowego. Sztuka miała być zrozumiała i bliska niewykształconemu odbiorcy. Powinna prezentować przede wszystkim wodzów, przodowników pracy, ludzi młodych, silnych, dzieci, zetempowców i junaków Służby Polsce. Unikano pokazywania starości, jak i wizerunków pięknego ciała.

Nagość i erotyzm były zakazane jako przejaw deka­dencji. Stąd często w filmach z tego czasu moment cielesne­go zbliżenia bohaterów ilu­strowano najazdem kamery na posążek nagiej Wenus stojący w mieszka­niu lub inne przedmioty mające erotyczne konotacje.

Popularne były również motywy walk re­wolucyjnych, sceny z budowy nowego systemu, przyjaźń robotniczo-chłopska. Przodowników pracy niczym socrealistycznych świętych za­wsze malowano z atrybutem, z których najpopularniejszym był traktor, jako ówczesny symbol postępu. Wszystkie te dzieła masowo prezento­wano na ogólnopolskich wystawach plastyki.

Władza robi selekcję

Nie wszystkie tworzone z myślą o socreali­stycznej doktrynie działa pozytywnie przecho­dziły selekcję władzy. Tak było w przypadku słynnego dzisiaj obrazu „Postaci” autorstwa Tadeusza Fangora. Malarz opowiadał, że w 1950 roku chciał zobrazować temat wal­ki klas. Namalował więc parę robotników z narzędziami i dla kontrastu burżuazyjną dziewczynę w czarnych okularach i sukience z nadrukami „London, Wall Street, Coca-Cola”. Obraz odrzucono jako niespełniający założeń realizmu socrealistycznego.

Kilkanaście lat później odkrył go dyrektor Muzeum w Łodzi Ryszard Stanisławski, a „Postacie” stały się pod­ręcznikowym przykładem sztuki tego okresu. Zjawisko socrealizmu nie trwało długo. Śmierć Stalina zapoczątkowała zmiany, które w szyb­kim tempie objęły również kulturę. Nauczana w szkole data zakończenia socrealizmu to rok 1956. Z horyzontu zniknęły krzepkie postacie chłopek i robotników. Pozostało jednak czujne oko władzy w dalszym ciągu pilnie monitoru­jące obszar sztuki.