W zgodzie z Koranem

  Kubbet es-Sachra w Jerozolimie, 691 r. Kraje muzułmańskie były w średniowieczu – obok Bizancjum – najważniejszymi ośrodkami kultury i nauki na świecie.

Cechą charakterystyczną sztuki islamu jest zatarcie rozgraniczenia na sztukę religijną i świecką. Sztuka była podporządkowana zasadom świętej księgi muzułmanów - Koranu. W praktyce oznaczało to znacznie rzadsze przedstawianie postaci ludzkich (takie wizerunki uważano za bałwochwalstwo). W dekoracji muzułmańskich pałaców rzadziej znajdziemy więc malowidła, a zwłaszcza rzeźby z przedstawieniami figuralnymi. Konsekwencją tej zasady był natomiast niebywały rozkwit ornamentyki. Często funkcje ornamentu przejmowało arabskie pismo. Na ścianach pałaców wypisywano wersety z Koranu, co dziś turystom z Europy wydaje się abstrakcyjną ozdobą, a dla muzułmanów ma głębokie znaczenie.

Islam wytworzył sztukę jednorodną, którą łatwo rozpoznać. Przy bliższym spojrzeniu widać jednak różnice wynikające z oddalenia poszczególnych ośrodków artystycznych oraz różnych koncepcji poszczególnych dynastii panujących. Powiększaniu się różnic sprzyjało potem powstanie niezależnych państw. A mimo to do dziś sztuka tych krajów może być traktowana jako całość. Właśnie dlatego, że to sztuka religijna. Islam jest dla niej ważniejszy niż różnice narodowe. Dlatego tytuł tego rozdziału to "sztuka islamu", a nie "sztuka Arabów, Persów, Turków...".

Ramię przy ramieniu
Pierwszy okres sztuki muzułmańskiej związany jest z panowaniem dynastii Omajjadów (661-750). Ich stolicą był Damaszek (Syria). Początkowo też największy wpływ na sztukę muzułmańską uzyskała sztuka bizantyńskiej Syrii.

  Henryk Przondziono/Agencja GN Damaszek (Syria)
Wielki Meczet Omajjadów Najstarsze budownictwo kultowe islamu to zwykłe, prostokątne place modlitwy, zamknięte ogrodzeniem z trzciny czy też z gliny i suszonych na słońcu cegieł, częściowo osłonięte chroniącym od słońca dachem. Wyznawcy Proroka ustawiali się na takim placu szeregami, ramię przy ramieniu – stąd też rozciągał się on nie na osi podłużnej, ale poprzecznej. Zasadę tę, przeciwstawną podłużnemu założeniu chrześcijańskiej bazyliki, przejęły późniejsze meczety z dziedzińcem otoczonym krużgankami oraz poprzeczną, otwartą na dziedziniec salą kolumnową, zwaną haram, która zasłana kobiercami dawała cień klęczącym i bijącym pokłony wiernym. Haram zamykała prosta ściana z niewielką wnęką – mihrabem, wskazującym kierunek modlitwy – kiblę. Obok mihrabu wznosiła się zazwyczaj kazalnica – minbar. Od VIII wieku towarzyszą meczetowi charakterystyczne wieże – minarety, z których głos muezina wzywał wiernych na modlitwy. Pierwszymi minaretami były wieże świątyń chrześcijańskich w Syrii, a pierwszy w zachodniej części kalifatu minaret w Kairhuanie w Tunezji (724-727) zbudowano na wzór wieży kościelnej.

W czasach Omajjadów wykształciła się stała forma meczetu krytego kopułą, z sąsiadującym z nim minaretem. Najważniejszym zabytkiem tej epoki jest Wielki Meczet w Damaszku, zbudowany w 705 r. Dwie wieże flankujące haram przypominają jeszcze syryjskie dzwonnice, trzecia ustawiona już jest tak, jak późniejsze minarety. Meczet jest dekorowany hellenistyczną mozaiką.

Oprócz zwykłych domów modlitwy o założeniu poprzecznym, od najdawniejszych czasów istniały założenia centralne, wznoszone wokół szczególnie czczonych miejsc kultu. Taką budowlą była kwadratowa drewniana osłona kryjąca święty czarny kamień Kaabę w Mekce, taki charakter miała też pierwsza monumentalna budowla islamu, "Kopuła Skalna" – Kubbet es-Sachra w Jerozolimie. Wzniósł ją w 691 roku kalif Abd el-Malik. Kryta kopułą, otoczona ośmiobocznym obejściem, budowla ta powtarzała wyraźnie centralne założenie chrześcijańskiego martyrium. Różnił ją od niego tylko brak wyobrażeń figuralnych.