Sztuka preromańska: Wyjście z chaosu

Celtyckie plecionki
Germańskie i celtyckie ludy, które opanowały zachodnią Europę po upadku Rzymu, wyznawały chrześcijaństwo. Przeważnie brakowało im początkowo umiejętności nawet by naśladować osiągnięcia sztuki rzymskiej, wkrótce jednak wypracowały oryginalne formy twórczości. W Irlandii, gdzie kwitło niezwykle intensywne życie klasztorne, powstał silny ośrodek naukowy. Wielką wagę przywiązywano do przepisywania i ilustrowania świętych ksiąg. Ilustracje, tzw. iluminacje, charakteryzują się ciekawym, celtyckim zdobnictwem. Wirujące rozety, palmety, spirale i plecionki towarzyszą nielicznym przedstawieniom figuralnym, np. Ewangelistów. Prawdziwymi arcydziełami można nazwać zwłaszcza Book of Durrow z 690 r., czy Book of Kells z ok. 760.

W tym czasie na terenie opanowanej przez germańskich Wizygotów Hiszpanii i południowej Francji powstawały interesujące niewielkie budowle kościelne. Czasem pojawia się w nich oryginalny łuk w kształcie podkowy – wpływarchitektury arabskiej.

Renesans karoliński
Kaplica pałacowa Karola Wielkiego w Akwizgranie (Niemcy), 796-804Państwo Karola Wielkiego było próbą odnowienia Cesarstwa Rzymskiego. Obejmowało tereny od Pirenejów po Łabę. Ożywienie kultury, jakie nastąpiło w tym państwie, nazywamy renesansem karolińskim. Po raz pierwszy od upadku Imperium podjęto wówczas w Europie próbę tworzenia wielkich, monumentalnych budowli. Wzorowano się na twórczości późnoantycznej, a także bizantyńskiej. Wzniesioną w latach 796-804 kaplicę pałacową w stolicy państwa Karola Wielkiego, Akwizgranie (dziś Aachen w Niemczech) wzorowano na kaplicach bizantyńskich, a zwłaszcza na kościele San Vitale w Rawennie. Była to budowla ośmioboczna, nakryta kopułą. Harmonią i proporcjami nie dorównuje budowlom późnoantycznym.

Nie zachowała się niestety żadna z wielkich bazylik wznoszonych w tym czasie. Wiadomo jednak, że plan tych kościołów w kształcie łacińskiego krzyża, akcentowanie w bryle budowli przecięcia naw podłużnych z poprzeczną, czyli transeptu znajdzie rozwinięcie w późniejszych stuleciach, w sztuce romańskiej. Można więc powiedzieć, że twórczość karolińska stworzyła przygotowanie i podstawy do rozwoju europejskiej wybitnej sztuki średniowiecznej.

Jeszcze większe osiągnięcia renesans karoliński miał w dziedzinie zapoczątkowanej przez irlandzkich mnichów – w malarstwie miniaturowym. W Ewangeliarzu Ebbona przedstawienia Ewangelistów cechuje pełna niepokoju i egzaltacji ekspresja rysów twarzy i całych postaci. Podobne tendencje znajdziemy w tzw. Psałterzu Utrechckim. Dzieła te, zaliczane do tzw. szkoły z Reims, powstawały równolegle z innymi, mniej ekspresyjnymi, lecz również interesującymi, związanymi z tzw. szkołą z Tours.