Sztuka manierystyczna: Między renesansem a barokiem

Hiszpański mistycyzm
W malarstwie na wyżyny artyzmu wzniósł manieryzm tworzący w hiszpańskim Toledo Domenicos Theotokopoulos, zwany El Greco. Jego obrazy są niezwykłe. Malowane przez niego postacie jakby przestały podlegać prawom ciążenia, zastygają w przedziwnych pozach. Jak pisał Ksawery Piwocki ("Dzieje sztuki w zarysie", Warszawa 1977): "Piętrzące się ku górze pogmatwane układy zdają się porwane nadnaturalnym wichrem skierowanym w niebo. To duchy, które dostąpiły zbawienia i w zawrotnym skurczu zachwycenia szybują na spotkanie Boga. Nieodparcie przychodzą na myśl mistyczne pisma św. Teresy z Avila i św. Jana od Krzyża; to jakby ilustracje ich wizji. W swej sztuce El Greco odsłania możliwości uniesień ducha ludzkiego, nie jak to bywało w średniowieczu poprzez zestawy uczonych symbolów (...) lecz w czystej i bezpośredniej ich ekspresji. Wizjonerski styl El Greca nie znalazł kontynuatorów po jego śmierci, ale jest do dziś wspaniałym wyrazem mistycznych tęsknot hiszpańskiej religijności".

Manieryzm w Polsce
Architektura zwana w Polsce wczesnobarokową, tworzona w pierwszej połowie XVII wieku, jest właściwie manierystyczna. Na wygląd polskich kościołów tego okresu obok wzorów obcych (kościół Il Gesu), duży wpływ miała zbudowana z inicjatywy Jana Zamoyskiego kolegiata (obecnie katedra) w Zamościu. Operuje ona kontrastem partii jasnych (nawa główna i apsyda) i ciemnych (nawy boczne i prezbiterium). Szczególnie ważna, bo znajdująca później wielu naśladowców, była stiukowa (czyli z rzeźbionego gipsu), bardzo bogata dekoracja sklepienia. Nawiązywała ona do późnogotyckich siatek sklepień. Te ozdobne stiukowe dekoracje stały się cechą charakterystyczną polskich kościołów wczesnobarokowych.