Żydzi w Polsce - tysiąc lat historii

Autorem pierwszego opisu państwa Mieszka I jest Żyd – kupiec z Hiszpanii Ibrahim ibn Jakub. Wspomina on o innych kupcach żydowskich, którzy w tamtych czasach odwiedzali ziemie polskie. Pierwsi osadnicy żydowscy pojawili się natomiast prawdopodobnie na przełomie XI i XII wieku. Miało to związek z prześladowaniami Żydów, do jakich doszło w Europie Zachodniej w czasie wypraw krzyżowych. Już w 1096 roku zniszczono gminy żydowskie w Spirze, Wormacji i Moguncji. Tragedię tę wspomina się do dziś w aszkenazyjskim obrządku w sobotniej modlitwie "Ojcze miłosierny" (hebr. Aw ha-Rachamin) i w żałobnej elegii Arzei Lewanon ("Cedry Libanu") odmawianej podczas liturgii w 9 dniu miesiąca aw (tisza be-aw). Masakry Żydów powtórzyły się w całej Europie podczas II (1147-1149) i III (1189-1192) wyprawy krzyżowej oraz w czasie zarazy dżumy w 1348 roku, o której wywołanie niesłusznie oskarżono Żydów. W 1290 roku Żydów wypędzono z Anglii, w 1394 – z Francji. Przybywali do Polski.

Liczba Żydów w Polsce stopniowo rosła. Mieszkali głównie w miastach, zajmowali się najczęściej handlem, działalnością kredytową (lichwą), dzierżawą opłat państwowych, a potem także karczem. W 1264 roku książę Bolesław Pobożny wydał tzw. statut kaliski, będący przywilejem dla Żydów. Władca zapewniał sobie dochody z podatków od działalności Żydów, a w zamian gwarantował im osobiste bezpieczeństwo i swobodę uprawiania handlu. Przywilej ten potwierdził później Kazimierz Wielki w latach 1334, 1364 i 1367.

Kraj Aszkenazyjczyków
Wprawdzie już w XIV wieku dochodziło w Polsce sporadycznie do zamieszek antyżydowskich, a w 1495 roku Żydzi zostali wysiedleni z Krakowa do położonego nieopodal Kazimierza, ale i tak Polska miała opinię kraju dla Żydów najbezpieczniejszego. W XVI wieku Rzeczpospolita stała się praktycznie głównym krajem Aszkenazyjczyków – jednego z dwóch obok Sefardyjczyków odłamów Żydów. O ile Sefardyjczykami nazywano Żydów z Hiszpanii, o tyle nazwa Aszkenaz przyjęła się na oznaczenie Niemiec. Tam – w Spirze, Wormacji i Moguncji – powstały ich pierwsze gminy. Podczas gdy Sefardyjczycy posługiwali się opartym na hiszpańskim językiem ladino, to Aszkenazyjczycy mówili językiem jidisz – przypominający średniowieczny dialekt środkowoniemiecki. Aszkenazyjczycy mieli własny sposób interpretacji Talmudu, odrębną obyczajowość oraz rytuał, różniący ich od Sefardyjczyków. Stanowili większość wśród wyznawców judaizmu. To właśnie oni, uciekając przed prześladowaniami podczas wypraw krzyżowych przyjechali do Polski.

Ocenia się, że pod koniec XV w. było ich tu 20-30 tysięcy na ogólną liczbę ludności ok. 5 milionów. W 1575 roku 150 tysięcy (na 7 milionów), a w połowie XVII w. już 350-500 tysięcy (na ok. 10 milionów). U schyłku Rzeczypospolitej było ok. 800 tysięcy Żydów.

Poza przywilejami posiadali również samorządność. Jej podstawę stanowił kahał, czyli gmina wyznaniowa, autonomiczna w sprawach kultu i szkolnictwa, w pewnym zakresie także sądownictwa. W XVI w. działały przejściowo żydowskie senioraty generalne dla Małopolski i Wielkopolski. 1580-1764 zbierał się, najczęściej podczas jarmarków w Lublinie lub Jarosławiu, tzw. Waad (nazwa polska: Sejm Czterech Ziemstw, a od 1623, po oddzieleniu się Żydów litewskich - Sejm Żydów Korony), skupiający ok. 70 przedstawicieli kahałów, który zajmował się m.in. sprawą dystrybucji i egzekucji pogłównego od poszczególnych gmin oraz wewnętrznymi sprawami wspólnoty.
Żydzi, dzięki swej działalności gospodarczej cieszyli się poparciem nie tylko królów, ale i szlachty. Dostatek i samorządność sprzyjały nauce. W XVI wieku ośrodek myśli judaistycznej przesunął się do Polski. Zwłaszcza, że w 1492 roku Żydów wypędzono z Hiszpanii, która przez całe średniowiecze była najprężniejszym ośrodkiem myśli i kultury żydowskiej.

W Poznaniu już od 1474 roku w szkole talmudycznej nauczał rabbi Mojżesz ben Izaak Mintz, do Krakowa natomiast przybył w końcu XV wieku jeden z słynny myśliciel żydowski – Jakub ben Josef Polak. W stolicy Polski założył jesziwę – szkołę talmudyczną – która wkrótce zdobyła duży rozgłos. Przyjeżdżali do niej uczniowie z całej Europy. Stosowana przez niego metoda badań talmudycznych była obowiązująca wśród polskich wyznawców judaizmu aż do II wojny światowej. Wybitnym uczonym talmudystą był również działający w Lublinie w I połowie XVI wieku Szalom Szachna. Wszystkich ich przyćmił sławą działający w Krakowie Mojżesz ben Israel Isserles (zwany także Rema od Rabbi Mosze Isserles) (1525-1572) – najwybitniejszy żydowski filozof okresu Odrodzenia. Opublikował wiele dzieł filozoficznych, zajmował się także astronomią i naukami przyrodniczymi.