Żydzi w Polsce - tysiąc lat historii

Rozwój i zagłada
Sejm Czteroletni (1788-1792) pracował nad ustawami dotyczącymi położenia Żydów, w 1792 roku zapewniono im nietykalność osobistą. Trzy lata później Rzeczpospolita przestała jednak istnieć. Trzeci rozbiór poprzedzała insurekcja kościuszkowska. Żydzi sformowali podczas jej trwania konny pułk żydowski. Na jego czele stanął Berek Joselewicz (1764-1809), kupiec.

Po upadku powstania Joselewicz emigrował do Galicji, następnie do Włoch, gdzie walczył w Legionach Polskich jako dowódca szwadronu. Odznaczony krzyżem Virtuti Militari. W latach 1807-1809 walczył na ziemiach polskich i poległ w bitwie pod Kockiem.
Państwa zaborcze wprowadziły zarządzenia dyskryminujące Żydów. Prusy i Austria krępowały żydowską samorządność i handel, prowadziły też akcję germanizacyjną i politykę proemigracyjną. Rosja ograniczała ich swobody osobiste, głównie w zakresie nabywania ziemi i osadnictwa.

Pod koniec XIX w. w Królestwie Polskim żyło 1,3 mln Żydów, w Galicji 800 tys., w Poznańskiem i na Pomorzu ok. 50 tys. Ich liczba wzrosła na początku XX w., głównie w wyniku napływu ludności żydowskiej z Rosji (w następstwie prześladowań i administracyjnych posunięć władz rosyjskich) i w 1921 wynosiła już 2,8 mln (10% mieszkańców odrodzonej Polski).

Tzw. mały traktat wersalski (1919), a także konstytucje 1921 i 1935 gwarantowały Żydom w Polsce (i innym mniejszościom narodowym) wolność wyznania i posługiwania się własnym językiem, swobodę w zakresie zrzeszania się i oświaty oraz równe prawa obywatelskie. Równocześnie wielu Polaków ulegało jednak nastrojom antysemickim. Żydzi stanowili przez cały czas obiekt ataków prasy i publicystyki o orientacji narodowej, a w drugiej połowie lat 30. także zarządzeń dyskryminujących (1936 ograniczenie uboju rytualnego, 1937 dopuszczenie tzw. getta ławkowego na wyższych uczelniach).

Mimo to Żydzi mieli swoją reprezentację w parlamencie, rozwijała się kultura żydowska. W 1928 roku wychodziły 193 czasopisma żydowskie. Rozwijała się literatura i film w języku jidisz. Wielu wybitnych polskich artystów i uczonych miało żydowskie pochodzenie. Ludzie ci bardzo przyczynili się do rozwoju polskiej kultury.
Podczas II wojny światowej Polska była miejscem eksterminacji narodu żydowskiego. Na naszych ziemiach zginęło około 3 miliony Żydów. Zagładę przeżyło tylko 50-80 tysięcy osób. Po wojnie ok. 137 tys. osób narodowości żydowskiej przybyło do Polski w ramach repatriacji z ZSRR. Jednak potem nastąpiły trzy fale emigracji:

1. 1946-1950 – spowodowana antysemickimi nastrojami w Polsce (zwłaszcza tzw. pogromem kieleckim)
2. 1956 – po upadku stalinizmu emigracja osób związanych z komunistycznym aparatem władzy
3. 1968 – tzw. emigracja marcowa – wyjazd wielu ludzi pochodzenia żydowskiego zaszczutych antysemicką nagonką w Polsce, prowadzoną przez ówczesne władze komunistyczne kraju.

Obecnie żyje w Polsce tylko około 10 tysięcy Żydów. Po dawnej, rozwiniętej kulturze żydowskiej zostało niewiele. Hitlerowcy zniszczyli większość synagog i kirkutów (cmentarzy). Najcenniejsze zabytki zachowały się na krakowskim Kazimierzu.