Inna Ewangelia

Film „Milczenie” Martina Scorsese to już druga adaptacja powieści japońskiego pisarza Shūsaku Endō. Pisarz osadził wydaną w 1966 r. powieść w konkretnych realiach historycznych, w czasach najbrutalniejszych prześladowań chrześcijan w Japonii na początku XVII wieku. Tym wydarzeniom poświęcił również wydaną kilkanaście lat później powieść „Samuraj”.

„Milczenie” Endō zostało oparte na faktach, występują w nim zarówno postaci historyczne, jak i bohaterowie fikcyjni. Endō był katolikiem, jednak książka wzbudziła w Japonii kontrowersje. Pisarz zadawał trudne pytania. Dlaczego Bóg pozwala na cierpienie i czy tortury mogą usprawiedliwić zdradę? Czy Bóg ją akceptuje? Czy milczy, czy do nas mówi? W swoich powieściach Endō analizuje także trudności wynikające z różnic pomiędzy mentalnością europejską i japońską, która – jego zdaniem – w znacznym stopniu ogranicza proces ewangelizacji. To było zresztą głównym tematem obu utworów.

Pierwszą ekranizację „Milczenia”, mało znaną poza Japonią, zrealizował w 1971 r. Masahiro Shinoda. Film Scorsese wiernie podąża śladami powieści Endō. Dotyczy to zresztą nie tylko przedstawionych w książce wydarzeń, ale też ich interpretacji.

Ukryci chrześcijanie

Akcja filmu rozgrywa się w pierwszej połowie XVII w., kiedy to katoliccy misjonarze opuścili Japonię. Pozostali zginęli śmiercią męczeńską. Do ks. Alessandra Valignana, wykładowcy w jezuickim kolegium w Macao, dociera informacja, że o. Cristóvão Ferreira, jeden z najbardziej zasłużonych jezuickich misjonarzy, został aresztowany i po okrutnych torturach dokonał apostazji. Wychowankowie Ferreiry, Sebastião Rodrigues i Francisco Garupe, dla których był on autorytetem i mistrzem, nie wierzą w jego odstępstwo. Chcą udać się do Japonii, by sprawdzić, co naprawdę zaszło. Ksiądz Valignano nie wyraża zgody, bo zdaje sobie sprawę, że wyprawa nie ma szans powodzenia. Po długich naleganiach ulega jednak ich prośbie. Przy pomocy rybaka Kichijiro, niewzbudzającego zaufania alkoholika, udaje im się dotrzeć na japońskie wybrzeże w pobliżu wioski Tomogi. Tu spotyka ich niespodzianka, bo okazuje się, że mieszkańcy wsi witają ich z entuzjazmem. Są chrześcijanami zmuszonymi ukrywać swoją wiarę. Od lat nie widzieli księży, nie mają też żadnych informacji o losie o. Ferreiry. Jeden z misjonarzy spotka się z nim w dramatycznych okolicznościach, a to spotkanie zdecyduje o jego dalszych losach. Ojcowie Rodrigues i Garupe spowiadają, odprawiają Msze, udzielają chrztu, uczą modlitw i wypełniają wszelkie duszpasterskie posługi. Misjonarze szybko przekonują się na własne oczy, jaką cenę płacą wieśniacy, którzy nie chcą wyrzec się Jezusa. Regularnie w wiosce pojawiają się urzędnicy lokalnego zarządcy w poszukiwaniu chrześcijan. Mieszkańcy muszą potwierdzić swoją lojalność, depcząc wizerunek Jezusa, w przeciwnym razie grozi im okrutna śmierć. Kiedy pytają księży, co mają robić w tej sytuacji, Rodrigues odpowiada, by spełnili żądanie, natomiast Garupe zabrania im tego. Ta sytuacja zapowiada już wątek, który dominuje w drugiej części filmu, czyli problem apostazji.

Po schwytaniu misjonarze są świadkami okrutnej egzekucji chrześcijan z wioski. Urzędnicy dają im wybór: albo porzucą wiarę, albo wszyscy ujęci chłopi zostaną zamordowani. Jak zachować się w takiej sytuacji? Misjonarze z „Milczenia” przyjmują różne postawy wobec fizycznej i psychicznej presji, jakiej zostali poddani. Garupe, który nie miał wątpliwości, co należy zrobić, widząc egzekucje, usiłuje ratować mordowanych. Ten bohaterski, chociaż beznadziejny czyn sprawia, że w jego towarzyszu pogłębiają się wątpliwości co do sensu męczeństwa.

Los o. Rodriguesa przypieczętuje spotkanie z o. Ferreirą, kiedy okaże się, że pogłoski o jego apostazji były prawdziwe. Władzom, w osobie diabolicznego i inteligentnego inkwizytora Inoue, nie zależy na śmierci misjonarzy, bo nie chcą tworzyć męczenników. Starają się wszelkimi sposobami, stosując presję psychiczną, a następnie fizyczną, nakłonić ich do wyparcia się wiary. Apostazja misjonarza jest dla nich cenniejsza, bo osłabi wiarę miejscowych chrześcijan. Przebiegły Inoue, z pomocą swojego tłumacza, prowadzi z Rodriguesem swoistą grę, która ma go złamać. Inoue chce wzbudzić w nim wątpliwości, dowodzi, że jego misja jest bezcelowa, bo chrześcijaństwo w Japonii nie ma przyszłości, a działalność misjonarzy przynosi wiernym tylko cierpienie i śmierć. Tłumaczy, że japońscy chrześcijanie tak naprawdę nie rozumieją, czego nauczają ich misjonarze. Rodrigues stara się przekonać swego prześladowcę o uniwersalizmie chrześcijaństwa. Jednak poparte brutalną przemocą argumenty Inoue zasieją w umyśle misjonarza wątpliwości.

W obliczu cierpienia

Kapłan zadaje sobie pytanie, dlaczego Bóg w obliczu cierpienia milczy. Rodzą się w nim nawet wątpliwości w Jego istnienie. A może Bóg właśnie przez to milczenie przemawia, daje nam znak, a my pozostajemy głusi? W Rodriguesie rodzi się też poczucie winy, kiedy zmuszony jest oglądać tortury, jakim poddawani są ujęci wraz z nim mężczyźni i kobiety. Kiedyś pełen pychy, dostrzegł w pewnym momencie w odbiciu swej twarzy oblicze Chrystusa; z pogardą odnosił się do Kichijiro, wielokrotnego zdrajcy i delatora, któremu odmówił rozgrzeszenia. Teraz zaczyna coraz bardziej wątpić. Czy wypierając się wiary i depcząc wizerunek Jezusa, by ratować bliźnich od śmierci, gubi swoją duszę?