Pasja w dziełach sztuki

Szczególną rolę pełniło tu wy­obrażenie ukrzyżowanego Chrystusa, początkowo umieszczane w księgach liturgicznych, potem na belce tęczowej w kościołach, czy też w rozbudowanych cyklach scen polichromii pokrywających wnę­trza świątyń. W zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie zachował się znany w Polsce i za granicą zabytek z epoki romańskiej - miedziany krzyż z Bielczy (XIII w.), niezwykle rzadki zabytek romańskiej rzeźby i odlewnictwa.

Sceny męki

Od pierwszej połowy XV w. ilustracje Męki Chrystusa zaistniały na ruchomych skrzydłach szaf ołtarzowych. Zgodnie z ten­dencją panującą w europej­skim malarstwie ołtarzowym, najliczniej reprezentowanym typem nastawy w Małopolsce był tryptyk - przeważnie w całości malowany, czasami jed­nak także z elementami rzeź­bionymi. Za pozostałość takiej właśnie nastawy ołtarzowej, łączącej rzeźbioną szafę z malo­wanymi skrzydłami, uważa się zachowany w Muzeum Die­cezjalnym tryptyk z Ptaszkowej. Na jego skrzydłach można oglądać najwcześniejszy w polskim malarstwie tablicowym cykl scen pasyjnych. Ten ołtarz, zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem, zamykany na czas Wielkiego Postu, stanowił szczególny przedmiot rozważań.

Zamknięty tryptyk z Ptaszkowej prezentuje 8 scen ujętych w dwie strefy. Są to: Wjazd Chry­stusa do Jerozolimy, Ostatnia Wie­czerza, Modlitwa w Ogrójcu, Poca­łunek Judasza, Chrystus przed i  Kajfaszem, Chrystus przed Piłatem, Droga Krzyżowa oraz Obnażenie z szat przed przybiciem do krzyża. Dopełnieniem tego pasyjnego cyklu była zapewne Grupa Ukrzyżowa­nia, umiesz­czana zwykle na belce tęczowej świątyni, jako znak Nowego Przymierza.

Tryptyk otwarty

Kolejny przykład to oł­tarz Męki Pańskiej z Zasowa. Rzeźbiony tryptyk zachowany w całości, z wyjątkiem posta­ci Ukrzyżowanego Chrystu­sa w części środkowej, którą w muzealnej aranżacji zastąpił Chrystus z Wójtowej. Tryptyk z Zasowa przedstawia w części centralnej wielopostaciową scenę Ukrzyżowania, po prawej stronie - zgrupowany tłum świętych nie­wiast i przyjaciół Jezusa, po lewej stronie - oprawców, którzy zaba­wiają się nawet grą w kości. Zaś na skrzydłach w czterech kwate­rach znalazły się inne sceny Męki Pańskiej: Modlitwa w Ogrójcu, Niesienie krzyża, Zdjęcie z krzy­ża i Złożenie do grobu. Tryptyk był zawsze otwarty, przeznaczony do ciągłej medytacji nad wydarze­niem na Kalwarii. Tryptyk datu­je się na około 1470 rok i jest, obok wawelskiego Tryptyku Świętej Trójcy z 1467 roku, najstarszym w Małopolsce przykładem tego typu ołtarzy w rzeźbie.