Imperialne piękno - sztuka starożytnego Rzymu

Pod koniec istnienia cesarstwa najwspanialsze świątynie powstawały we wschodnich prowincjach. Ich architektura nosi wyraźne wpływy sztuki orientalnej, zarzucającej klasyczną przejrzystość na rzecz wyszukanego zdobnictwa. Przykładem jest kompleks świątyń z II-III wieku Jowisza-Baala z Baalbek, tzw. Świątynia Sztandarów oraz zabytki Palmyry, zwłaszcza malarstwo ścienne świątyń w Dura-Europos. W rzeźbie i malarswie późnoantycznym pojawia się tzw. hierarchiczność – na wizerunkach bóstwo jest większe niż cesarz, a ten z kolei większy od pozostałych śmiertelników.

Triumfalna ulica
Pierwsi chrześcijanie nie wznosili świątyń. Nabożeństwa odprawiali w prywatnych domach albo w katakumbach – podziemnych cmentarzach. Zachowało się malarstwo ścienne z rzymskich katakumb. Pierwsi artyści chrześcijańscy zapożyczali motywy ikonograficzne od pogan, nadając im nową treść. Chrystus na tych wizerunkach (szczególnie popularne było przedstawienie Dobrego Pasterza) jest podobny do grecko-rzymskich bogów i herosów, zwłaszcza Apolla i Orfeusza. Potem coraz częściej pojawiają się ilustracje scen biblijnych, a także oranci i orantki – postacie w postawie modlitewnej, oddające cześć Bogu.

Pierwsze kościoły budowano w III wieku, a na dużą skalę – po 313 roku, kiedy to cesarz Konstantyn w edykcie mediolańskim zapewnił wolność wyznawania religii i ostatecznie ustały prześladowania chrześcijan.
Pod względem przeznaczenia i konstrukcyjnym najstarsze kościoły chrześcijańskie można podzielić na trzy grupy:

1. Baptysteria – niewielkie świątynie o założeniu centralnym (koła lub wieloboku) z basenem na środku, w którym odbywały się ceremonie chrztu.

2. Martyria – również niewielkie świątynie o założeniu centralnym, poświęcone pamięci męczenników, wywodzące się od mauzoleów pogańskich. Martyria powstawały zwykle na grobach męczenników, którzy przez swą śmierć dawali świadectwo (gr. martyrion) Bogu.

3. Bazyliki – świątynie o założeniu osiowym (podłużne) z nawą środkową wyższą od naw bocznych, w których odbywały się nabożeństwa.

Pierwsze kościoły powstawały na ogół w miejscach ważnych wydarzeń ewangelicznych.
Bazylika była budowlą znaną w starożytnym Rzymie od II wieku p.n.e. Była jednak budowlą świecką. W bazylikach odbywały się posiedzenia sądu, zawierano ważne transakcje handlowe. Chrześcijanie budując swe kościoły nawiązywali do kształtu bazyliki, stąd zapożyczono nazwę.

Typowa bazylika wczesnochrześcijańska miała kształt stosunkowo prosty: wejście do świątyni poprzedzało kwadratowe lub prostokątne atrium otoczone kolumnami, z którego przechodziło się do poprzecznego przedsionka czyli narteksu. Właściwe wnętrze bazyliki składało się z wydłużonej nawy głównej, której towarzyszyły z obu stron niższe od niej nawy boczne (po jednej, a czasem po dwie z każdej strony). Nawę główną zamykała na końcu nawa poprzeczna z ołtarzem i półokrągłą apsydą, która mieściła ustawiony na osi tron biskupa i obiegające ją półkolem ławy dla duchowieństwa. Nawę główną krył dwuspadowy dach, a oświetlały rzędy biegnących górą, ponad nawami bocznymi, okien. Nawy boczne dzieliły od głównej szeregi kolumn. Czasem nad nawami bocznymi budowano otwierające się na nawę główną galerie, tzw. empory. Nawę główną od poprzecznej oddzielał wielki łuk, tzw. tęcza.

Głównym celem artystycznym tej architektury było stworzenie wyraźnie ukierunkowanego jednolitego wnętrza, które niby triumfalna ulica wiodło ku widocznemu na podwyższeniu pod łukiem tęczy ołtarzowi.
Najstarsze bazyliki wczesnochrześcijańskie w Rzymie: św. Jana na Lateranie (312-313) i św. Piotra na Watykanie (326-327) były wielokrotnie przebudowane. Jedyna bazylika z epoki Konstantyna, jaka zachowała pierwotny kształt (mimo przeróbek w VI wieku), to kościół Bożego Narodzenia w Betlejem.
W późniejszym okresie na kościoły adaptowano świątynie pogańskie, np. Panteon w Rzymie stał się kościołem w VII wieku.

Szczytowym osiągnięciem sztuki wczesnochrześcijańskiej są mozaiki dekorujące pierwsze kościoły. Tradycja ozdabiana wnętrza budowli mozaikami – kompozycjami z małych kolorowych kamieni lub kostek szkła, pochodzi ze starożytnej Grecji. Była niezwykle popularna w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Mozaikami pokrywano nieraz całe posadzki i ściany świątyń. Najczęstsze przedstawienia to wyobrażenie Chrystusa na tronie wśród Apostołów, aniołów, świętych, Chrystusa adorowanego, nadającego władzę św. Piotrowi, wieńczącego męczenników, sceny z dzieciństwa Chrystusa, w których odbierał hołdy, a także wizerunki Matki Bożej.