Szlakiem naszej historii

Zbyt odważne, radykalne tezy głoszone przez Braci Polskich były niewygodne i niechętnie przyjmowane w ówczesnym porządku kulturowo-politycznym. W efekcie na mocy ustawy sejmowej z 1658 zostali skazani na wygnanie z kraju.

W powszechnej świadomości zostało i podaje się, że powodem wygnania była współpraca ze Szwedami w czasie Potopu. Jednakże brak na to potwierdzenia w konstytucji sejmowej "O Arianach", która za to wyraźnie wymienia religijne powody banicji. Powtarzając tezę o przyczynach wygnania Braci Polskich z powodu rzekomej współpracy Braci Polskich  ze Szwedami zapomina się o fakcie, iż w tym okresie również znaczna część szlachty katolickiej opowiedziała się po stronie Szwedów (np. Jan Sobieski, późniejszy Jan III Sobieski, twórca Wiktorii Wiedeńskiej w 1683 roku).  W wyniku ustawy znaczna część Braci Polskich wyemigrowała z kraju, osiedlając się  w Niderlandach, Prusach Książęcych, Siedmiogrodzie, na Śląsku czy w państwach niemieckich. Ci, którzy pozostali w Rzeczypospolitej przeszli na katolicyzm lub jedno z wyznań protestanckich albo „zeszła do podziemia” ( dało początek zjawisku zwanego kryptoarianizmem).

Wielkim osiągnięciem Braci Polskich było wydanie w Amsterdamie w roku 1656 Bibliotheca Fratrum Polonorum (z łac. Biblioteka Braci Polskich) – zbioru najważniejszych dzieł Braci Polskich. Biblioteka ta, była szczególnie popularna wśród ludzi wykształconych z XVII wieku, a nawet znajdowała się w księgozbiorach przeciwników Braci Polskich. Księgozbiór ten stanowił bardzo ważny element w oddziaływaniu nauk Braci Polskich na ówczesną elitę.

Drugim obszarem zainteresowaniem Stowarzyszenia Braci Polskich są wszelkie inicjatywy związane przede wszystkim z tzw. tradycją, a przejawiającej się w sformułowaniu : "ariański".

W powszechnej świadomości,  pod wpływem działań kościołów protestanckich uznających dogmat trójcy świętej oraz kościoła katolickiego, słowo ariański zaczęto używać jako synonim Braci Polskich. Nawiązywano w ten sposób do nauki Ariusza i traktowano te powiązania jako herezję z VI wieku, którą zwalczano powszechnie. W wyniku wzmocnienia się działalności kontrreformacji, słowo ariański stało się synonimem czegoś obcego, heretyckiego i tak też utkwiło w świadomości ogółu do tego stopnia,  iż obecnie trudno rozróżnić czy słowo to używane jest do określenia Braci Polskich czy dla określenia innych innowierców. Zdarza się także często,  iż słowo to stosowane jest w określeniu czegoś obcego, niekatolickiego.  Warto przy tym zwrócić na fakt, iż jest to już dorobek XVIII i XIX wieku, kiedy społeczeństwo polskie było już prawie całkowicie katolickie. 

Trzecim obszarem zainteresowania Stowarzyszenia jest tzw. historia powszechna, bez której nie da się opowiedzieć rzeczowo i prawdziwie o historii Braci Polskich XVI – XVIII wieku. Bardzo ważnym elementem tej historii są antagoniści/przeciwnicy Braci Polskich w postaci katolików, protestantów jak i przedstawicieli wyznania prawosławnego, żydowskiego czy karaimskiego.  W końcu dzięki posiadaniu przeciwników obie strony podnosiły swoje nauki na wyżyny co wpływało na nich i ich nauki bardzo pozytywnie.

Nie jest możliwe oddzielenie Braci Polskich od kontekstu historycznego, ich życia, działalności,  a także nauki. Ich polskość rozumiana inaczej niż obecnie, jako przynależność nie narodowa, ale mentalna do specyficznej koncepcji Rzeczypospolitej XVI – XVII wieku jest dla nas w dobie jednoczącej się Europy ważnym elementem wartym podkreślenia.

Z całego wkładu jaki poczynił ruch Braci Polskich XVI – XVIII wieku w kulturę polską, europejska i światową powinniśmy być dumni i zawsze podkreślać i przypominać że to właśnie na naszych terenach w ówczesnej Rzeczypospolitej teoria i praktyka tego co obecnie zwie się nurtem oświeceniowym szlifowało swoją doskonałość.