O śląskiej godce - polemicznie

Z dużym zainteresowaniem przeczytałem zamieszczony w ostatnim numerze Waszego tygodnika wywiad z Marszałkinią Senatu, Marią Pańczyk-Pozdziej, w którym poruszono temat powstania języka śląskiego. Jako że urodziłem się, wychowałem i mieszkałem na Górnym Śląsku przez kilkadziesiąt lat, a od dłuższego czasu zajmuję się w swoich pracach naukowych problemem tworzenia i kodyfikacji języków słowiańskich, wyjątkowo zaciekawiły mnie poglądy wygłaszane przez Marię Pańczyk-Pozdziej. Niniejszym pozwolę więc sobie na zwięzły, polemiczny komentarz do kilku tez sformułowanych przez bohaterkę wywiadu.

Nie wszystko można powiedzieć

M. Pańczyk-Pozdziej wyraziła opinię, że „pewnych rzeczy po śląsku powiedzieć się nie da”. Rozumiem, że Pani Marszałek miała na myśli to, iż w mowie Ślązaków brakuje wielu słów na określenie pewnych abstrakcyjnych lub specjalistycznych pojęć. Z tym spostrzeżeniem trudno się nie zgodzić, trzeba jednak dodać dwie istotne uwagi. Po pierwsze, ograniczenia leksykalne dotyczące mowy Ślązaków nie mają charakteru stałego. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby w dalszym rozwoju śląszczyzny doszło do wykształcenia się potrzebnych zwrotów i słów. Przecież śląszczyzna od wieków ubogaca się o nowe słowa i wyrażenia, wystarczy przejrzeć dawne i obecne słowniki oraz atlasy gwarowe. Nie widzę też powodów, dla których wspomniane leksykalne ubogacanie śląszczyzny miałoby zostać przerwane na obecnym etapie rozwoju mowy Ślązaków.

Życie języka

Po drugie, trzeba przypomnieć, że każdy język – zwłaszcza w początkowym etapie swojego rozwoju – również cechuje się wspomnianymi wyżej ograniczeniami w leksyce. Świadectwem tego są m.in. zapożyczenia które odnaleźć można w każdym języku – tak polskim, jak też angielskim czy niemieckim. Obecne np. w języku polskim germanizmy typu ratusz, rynek, klej, dach, meble, komin, handel, szpital, śruba itd. świadczą jasno, że w pewnym momencie swojego rozwoju także język polski był zbyt ubogi, aby pewną treść wyrazić. Konieczne stało się wówczas włączenie w jego obręb wyrazów przynależnych do innego języka. Stawiam więc pytanie - dlaczego mowa Ślązaków nie mogłaby w podobny sposób, właśnie poprzez zapożyczenia, uzupełnić część braków w swoim słownictwie? Moim zdaniem byłoby to możliwe i pozostawałoby w zgodzie z naturalnym tokiem rozwojowym każdego języka.

Aby język giętki...

W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię, która – jak się wydaje – umknęła uwadze M. Pańczyk-Pozdziej. Śląszczyznę trzeba kodyfikować właśnie po to, aby jak najwięcej „rzeczy po śląsku powiedzieć się dało”! To jasne, że bez sumiennej, przemyślanej i planowej pracy kodyfikatorów, bez wydawania słowników oraz gramatyk możliwości wyrażania istniejące w języku śląskim będą niezadowalające. Można przy tym zauważyć, że konieczność prowadzenia tychże działań dotyczy nie tylko powstającego języka śląskiego, ale też innych już skodyfikowanych języków, w tym polskiego. O ileż uboższa byłaby polszczyzna, gdyby nie trud całych zastępów badaczy i leksykografów, którzy przez dziesiątki lat wydawali – i wciąż wydają – słowniki, poradniki językowe, gramatyki języka polskiego itd.

Śląskie "esperanto"?

M. Pańczyk-Pozdziej udzielając wywiadu podkreśliła, że obszar Śląska cechuje spora językowa różnorodność, czasem tak duża, że osoby mówiące poszczególnymi śląskimi gwarami, mogą mieć problemy ze wzajemnym porozumieniem. Tym samym, powołanie do życia jednego ogólnośląskiego, standardowego języka – jej zdaniem – skończyć się musi stworzeniem jakiegoś sztucznego tworu, swoistego rodzaju „śląskiego esperanto”, będącego w rzeczywistości mieszaniną śląskich gwar. Uwadze M. Pańczyk-Pozdziej umyka jednak jeden dość prozaiczny fakt. Różnice istniejące pomiędzy poszczególnymi polskimi gwarami oraz dialektami są jeszcze większe, a mimo to ogólnopolski język standardowy udało się powołać do życia! Co ważne, jest to język akceptowany przez swoich użytkowników, świetnie się rozwijający, którego sensu istnienia nikt dzisiaj nie kwestionuje. Nikt też nie nazywa polszczyzny „polskim esperanto”. Skoro pomimo tej gwarowo-dialektalnej różnorodności udało się stworzyć standardową formę języka polskiego, dlaczego miałoby się to nie udać na – o wiele mniejszym od Polski – obszarze Śląska? Jestem przekonany, że jeśli my, Ślązacy, wykażemy się cierpliwością i rozwagą, otwartością na głos lokalnej wspólnoty jak i argumenty naukowców, to standard języka śląskiego może powstać stosunkowo szybko i zostać zaakceptowany przez szerokie masy Ślązaków.

Za kaszubskim przykładem

Uważam, że pomocne w tych działaniach mogą być doświadczenia Kaszubów, czy też nieco odleglejszych nam geograficznie Macedończyków i Chorwatów, którzy pomimo istnienia zróżnicowanego gwarowo i dialektalnie podłoża zdołali – i to całkiem niedawno – z powodzeniem ukształtować standardową formę swojego języka. Jasne jest, że norma języka śląskiego zapisana i skodyfikowany w słownikach będzie się różniła od języka używanego w śląskim domu, czy na śląskiej ulicy. Ale nie należy się obawiać rozdźwięku pomiędzy wzorcową formą języka zapisaną w gramatykach, a formą języka, która będzie występowała w potocznej, codziennej komunikacji. Te różnice są czymś naturalnym i dotyczą każdego języka – w tym polskiego. Przecież jasne jest, że przeciętny mieszkaniec Podlasia, Kujaw, Podhala czy Wielkopolski w codziennym życiu nie posługuje się wiernie tą odmianą polszczyzny, która rozbrzmiewa z odbiorników radiowych, której znajomość wymagana jest w urzędach, która jest nauczana w szkołach na lekcjach polskiego. Odnosząc się do obszaru Śląska warto zaakcentować, że z chwila powstania śląskiego standardu, rozdźwięk ten ulegnie radykalnemu zmniejszeniu – wielu Ślązakom z pewnością bliższa będzie standardowa forma języka śląskiego, aniżeli standardowa forma ogólnopolskiej polszczyzny.

Topniejące bogactwo

M. Pańczyk-Pozdziej wielokrotnie podkreślała, że konieczne jest zachowanie śląskiej różnorodności językowej oraz pielęgnowanie wszystkich śląskich gwar. Postulatowi temu należy przyklasnąć i jedynie wyrazić ubolewanie, że dla ochrony śląskiej mowy tak mało się dzisiaj na Śląsku robi. Najwyższe zdumienie budzi jednak to, że zdaniem M. Pańczyk-Pozdziej najpoważniejszym zagrożeniem dla śląskich gwar, i tym samej mowy Ślązaków, byłoby powstanie skodyfikowanej, standardowej odmiany języka śląskiego! Naprawdę trudno zrozumieć, jak mogło uwadze M. Pańczyk-Pozdziej ujść to, że na obszarze Śląska (jak i zresztą całej Polski) bogactwo gwar i dialektów uszczuplane jest z roku na rok przez zupełnie inny czynnik – mowa o standardowej polszczyźnie, która stanowi uprzywilejowaną i wspieraną przez państwowe władze odmianę języka polskiego. Standardowy język polski posiada przecież wyłączność na użycie we wszystkich śląskich wyższych uczelniach, w śląskich urzędach, w śląskich szkołach (wyjątkiem są tu gminy zamieszkiwane przez mniejszość niemiecką).